به گزارش شمال نیوز، شورای اسلامی شهر تهران چهاردهم مهرماه را به عنوان «روز تهران» در تقویم عمومی کشور تصویب کرده است. به مناسبت این رویداد در ادامه خلاصه‌ای از مقاله «روایت تهران» به قلم «سید محمد بهشتی» ارائه می‌شود.

تهران کجاست؟

نویسنده مقاله خود را اینگونه شروع می‌کند: هرگز از خود پرسیده‌اید که تهران کجاست یا تهرانی‌ها چه مردمانی هستند؟ ممکن است تاکنون فرصتی برای طرح چنین پرسش‌هایی پیش نیامده باشد یا دلیلی برای پرداختن به این موضوع نداشته باشید. با این حال، اگر به دلایلی کنجکاو بوده‌اید که موقعیت تهران را بدانید یا برای کسی درباره تهران توضیح داده‌اید، احتمالاً پاسخ شما چیزی شبیه به این بوده است:

شهر تهران از نظر جغرافیایی بین ۵۱ درجه و ۸ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۷ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۴ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۵۰ دقیقه عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از ۱۷۰۰ متر در شمال، به ۱۲۰۰ متر در مرکز و نهایتاً ۱۱۰۰ متر در جنوب می‌رسد.

موقعیت جغرافیایی-تاریخی ممتاز تهران

بهشتی به موقعیت جغرافیایی و تاریخی تهران اشاره دارد و می‌نویسد: پلی که در طول تاریخ، شرق و غرب عالم را به یکدیگر پیوند می‌داد، ایران بود و تمامی این ارتباطات تاریخی از طریق گذرگاهی باریک در جنوب البرز میسر می‌شد. این مسیر محور اصلی تاریخی یاد شده را طی می‌کرد و کسانی که از شرق به غرب جهان یا بالعکس سفر می‌کردند، با بهره‌گیری از آن می‌توانستند حداقل یک ساعت در زمان و هزینه‌های ناشی از توقف در فرودگاه‌هایی مانند دبی صرفه‌جویی کنند.

علاوه بر جابجایی انسان‌ها، این محور برای انتقال تأسیسات نیز اهمیت فراوان داشت؛ به گونه‌ای که خط فیبر نوری ارتباط‌دهنده شرق و غرب جهان از این مسیر عبور می‌کند و کوتاه‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مسیر برای انتقال خط لوله ترکمنستان به جمهوری آذربایجان و اروپا نیز همین گذرگاه جنوب البرز است.

این مسیر تنها از دشت تهران عبور نمی‌کرد بلکه در مقیاس ملی نیز اهمیت زیادی داشت و بعدها با نام «جاده ادویه» شناخته شد؛ مسیری که از بوشهر آغاز و از شرق زاگرس می‌گذشت و به ری ختم می‌شد. تمام پایتخت‌های ایران پس از اسلام از جمله مشهد، قزوین، زنجان، مراغه، تبریز، اصفهان، شیراز و کرمان، در مسیر این دو راه قرار داشتند و موقعیت ممتاز تهران ناشی از قرارگیری آن در منطقه‌ای است که این دو مسیر تاریخی در آن به هم می‌رسند و تلاقی می‌کنند.

بسیاری امروز گمان می‌کنند تهران تنها به دلیل پایتخت بودن، نقطه تلاقی مهم‌ترین راه‌های ارتباطی کشور است، در حالی که این منطقه چندین هزار سال است که محل تلاقی راه‌ها و گذرگاه‌های تاریخی ایران و جهان بوده است. اگرچه تنها حدود دویست سال است که ایرانیان به اهمیت و جایگاه ارتباطی ویژه آن پی برده‌اند و طولانی‌ترین سابقه پایتختی به این مکان اختصاص یافته، این منطقه فارغ از وجود شهری به نام تهران یا جمعیتی معادل هشت میلیون نفر، توانایی اتصال به تمام مناطق کشور و برخورداری از اهمیت جهانی را دارد.

این ویژگی تاریخی و جغرافیایی، دلیل ثبات پایتختی تهران در دو سده گذشته و تحمل فراز و فرودهای سیاسی و اجتماعی بوده است. سخنانی که گاه درباره انتقال پایتخت به شهرهای دیگر مطرح می‌شوند، بیانگر کم‌درکی از موقعیت تاریخی و طبیعی منحصر به فرد تهران است.

تهران؛ روی چینی شکسته

نویسنده در ادامه مقاله به گسل‌های تهران اشاره می‌شود و می‌آورد: تهران در دامنه‌های رشته‌کوه البرز و در منطقه‌ای با چین‌خوردگی‌های شدید شکل گرفته است. این شهر بر دشتی قرار دارد که پر از گسل است؛ از جمله گسل نیاوران در شمال، گسل اصلی کهریزک در جنوب و گسل‌های پراکنده‌ای در اطراف کوه بیبی‌شهربانو. دشت تهران مانند کوزه‌ای با ترک‌هایی است که بندبندی شده‌اند و همین گسل‌ها، با ایجاد منابع آب زیرزمینی، امکان زیست پایدار در این منطقه را برای هزاران سال فراهم کرده‌اند.

ویژگی دیگر تهران، خاک رسوبی و حاصلخیز آن است که هرچه به سمت جنوب می‌رود، ریزدانه‌تر و مناسب‌تر برای کشاورزی می‌شود. این کیفیت خاک نتیجه سیلاب‌های عظیمی است که در گذشته از آب شدن یخ‌های آخرین عصر یخبندان در حوالی قلۀ توچال پدید آمده‌اند؛ این سیلاب‌ها حجم عظیمی از سنگ و خاک کوه‌ها را با خود به دشت آورده و به ترتیب، سنگ‌های درشت در ابتدا، شن و ریگ در میانه و خاک‌های ریز و سبک در دشت باقی مانده‌اند. تپه‌های تهران، بر خلاف تصور رایج، نتیجه چین‌خوردگی زمین نیستند بلکه انباشته شدن رسوبات این سیلاب‌ها در طول زمان هستند.

کهن‌ترین آثار زیست در دشت تهران

در ادامه مقاله در مورد زیست انسانی در تهران نوشته می‌شود: کهن‌ترین آثار زیست در دشت تهران در بخش‌های جنوبی و خاک‌های ریزدانه، به دست آمده و قدمت آن‌ها به حدود ۸۰۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. شاخص‌ترین نمونه، استقرار انسانی در چشمه‌علی شهر ری است و نمونه‌های مشابه، اگرچه محدودتر و پراکنده، در سایر نقاط با کیفیت خاک مشابه مشاهده شده است. با حرکت به سمت شمال دشت، مدارک حاکی از کوتاه‌تر بودن عمر سکونت است؛ مانند محدوده زرگنده که قدمت آن به هزاره دوم و اول پیش از میلاد می‌رسد و قیطریه که بر اساس شواهد تاریخی، مربوط به هزاره اول پیش از میلاد است.

به این ترتیب از حدود ۳۰۰۰ سال پیش، مقدمات شکل‌گیری روستاها با پراکندگی تدریجی جمعیت فراهم شد که در آغاز تنها بر منابع آب جاری متکی بود. با بهره‌گیری از آب گسل‌ها و توسعه قنات‌ها، امکان ایجاد زیستگاه‌های بیشتر و شکل‌گیری روستانشینی در دشت تهران فراهم شد.

نخستین توجه ویژه به تهران به زمان شاه طهماسب بازمی‌گردد؛ زمانی که حدود سیصد روستا در منطقه وجود داشت و شاه، تهران را برای سرمایه‌گذاری و ایجاد مقری خرم و مطبوع برگزید. انتخاب تهران به دلیل نزدیکی به شهر ری و ظرفیت‌ها و منابع موجود بود. شاه طهماسب دستور ساخت حصاری با ۱۱۴ بارو و چهار دروازه را داد و بدین ترتیب قریه تهران برای نخستین بار به شهری مهم تبدیل شد.

دلایل انتخاب تهران علاوه بر منابع و ظرفیت‌ها، شامل امنیت نسبی آن در برابر تهدیدات طبیعی نیز بود؛ محدوده‌ای که از گسل‌ها فاصله‌ای مناسب داشت و به ارتفاعات نزدیک بود تا آب جاری از گسل‌ها و قنات‌ها به راحتی در دسترس باشد. این عوامل به همراه موقعیت استراتژیک و ظرفیت‌های زیستی، تهران را برای مرکزیت سیاسی منطقه مناسب ساخت؛ تصمیمی که بعدها با انتخاب تهران به عنوان پایتخت توسط آقامحمدخان قاجار، تثبیت شد.

تهران، پایتخت ایران شد

مقاله حاضر به پایتخت‌های ایران در طول تاریخ اشاره دارد و می‌آورد: در طول تاریخ پس از اسلام، پایتخت ایران بارها جابه‌جا شده است؛ از تبریز، قزوین، مراغه، شیراز، مشهد و اصفهان گرفته تا سلطانیه و سایر شهرها. این تغییرات نشان‌دهنده جستجویی مستمر برای یافتن مکان ایده‌آل پایتخت بوده است؛ مکانی که علاوه بر قابلیت دفاعی، برخوردار از امکانات و مزیت‌های طبیعی باشد و در شرایط بحران، جنگ یا بلایای طبیعی، قابل مدیریت باشد.

تثبیت انتخاب شاه طهماسب و استمرار دویست ساله پایتختی تهران، بیانگر تطابق این منطقه با این معیارهاست. تهران به عنوان شهری کوهپایه‌ای، تنها شهر بزرگ جهان است که در نزدیکی هیچ منبع آب سطحی دائمی قرار ندارد، اما توانسته بدون بهره‌مندی از چنین منابعی، ظرفیت پذیرش هشت میلیون نفر جمعیت را داشته باشد. اگر ساکنان امروز همچون پیشینیان با طبیعت منطقه هماهنگ عمل می‌کردند، بسیاری از مشکلات فعلی ایجاد نمی‌شد.

ظرفیت‌ها و استعدادهای تهران در مقیاس تاریخ و جغرافیای جهان اهمیت فراوان دارد و برخلاف تصور رایج، بسیاری از ویژگی‌های این منطقه ارتباط مستقیمی با تمرکز سرمایه و خدمات در تهران ندارد. به همین دلیل، این ناحیه پیش از دوره ساسانی و حتی پیش از شکل‌گیری شهرهای بزرگ دیگر، مورد توجه قرار گرفت و سکونتگاه‌هایی در آن شکل گرفت که با ویژگی‌ها و تحولات این سرزمین هماهنگ بود. ساکنانی که در این منطقه زندگی می‌کردند، بعدها با عنوان «تهرانی» در میان دیگر شهرهای ایران شناخته شدند و هویت خاص خود را شکل دادند.

تهرانی‌ها چه کسانی هستند و تهرانی بودن با چه ویژگی‌های فرهنگی تعریف می‌شود؟

نویسنده در ادامه این سؤال را مطرح می‌کند که «تهرانی‌ها چه کسانی هستند و تهران بودن با چه ویژگی‌های فرهنگی تعریف می‌شود؟» و می‌نویسد: این سوال نیازمند بررسی حداقل دویست سال تاریخ اخیر این شهر است، چرا که از زمانی که تهران پایتخت ایران شد، سرنوشت آن کاملاً دگرگون شد و ویژگی‌ها و خصوصیاتش با گذشته‌اش تفاوت بنیادین یافت. از این زمان، تهران دیگر یک ایستگاه کوچک یا شهری کوچک که به دلایلی بزرگ‌تر شده باشد، نبود؛ بلکه به‌شکلی تحول‌یافته درآمد که شایسته لقب «ایران کوچک» شد. این عنوان نه تنها نشان‌دهنده مهاجرت و سکونت جمعیت‌های مختلف از نقاط گوناگون ایران در این شهر است، بلکه فهمی عمیق‌تر از ماهیت و ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی تهران ارائه می‌دهد.

پیش‌تر دانستیم که شاه طهماسب از میان سیصد قریه، تهران را به دلیل موقعیت استراتژیکش برگزید و تقویت کرد و آغامحمدخان قاجار نیز با توجه به امکانات و مزایای این منطقه، تهران را پایتخت کرد تا شهری با تحولات تازه شکل گیرد. از این پس، ساکنان تازه‌وارد تهران از نقاط مختلف ایران هر یک با پیشینه تاریخی و فرهنگی خود، نقش مهمی در شکل‌دهی به پایتخت نوین ایران ایفا کردند و به ساختن هویتی تازه برای تهران کمک کردند.

از زمان پایتختی تهران، تنوع فرهنگی ساکنان آن به‌طور فعال در حیات و توسعه شهر نقش داشته است. این تنوع تنها به حضور فیزیکی اقوام محدود نمی‌شود، بلکه هر گروه و خرده‌فرهنگ با توجه به پیشینه تاریخی و فرهنگی خود، در اداره و پویایی شهر مشارکت کرده است. بررسی ویژگی‌های شهری تهران بدون توجه به این نقش‌ها، تصویری ناقص و گمراه‌کننده از جامعه ارائه می‌دهد. حضور فرهنگی اقوام در توزیع مشاغل و فعالیت‌های شهری مشهود است؛ برای مثال، آذری‌ها اغلب توزیع مواد غذایی و مایحتاج عمومی را بر عهده داشتند، مازندرانی‌ها در تجارت چوب تخصص داشتند، و حمامی‌ها عمدتاً سمنانی بودند. تبریزی‌ها و رشتی‌ها، با ارتباطات تاریخی خود با روسیه و استانبول، مشاغلی مدرن مانند خیاطی و سلمانی به سبک اروپایی را در تهران راه‌اندازی کردند و بازار فرش نیز در دست تجار تبریزی بود. یزدی‌ها بخش عمده‌ای از ساخت‌وسازهای شهر و تجارت پارچه و ادویه را برعهده داشتند، در حالی که اهالی زواره و اردستان مسئول خدمات شهری و نظافت بودند و معلمان عمدتاً بیرجندی بودند.

ارامنه نیز با مهارت‌های صنعتی، به ویژه در تعمیر اتومبیل و ساخت و تعمیر اسلحه سنتی در دوران قاجار، شناخته می‌شدند. کردها مسئولیت سرایداری و نگهداری اماکن را بر عهده داشتند و اهالی قدیم تهران، به‌ویژه نجاران، با مهارت‌های منبت‌کاری و نجاری ظریف، آثاری خلق کردند که هویت هنری «تهرانی» را تا امروز حفظ کرده است. این شبکه گسترده و متنوع فرهنگی و حرفه‌ای، نشان‌دهنده نقش کلیدی ساکنان در شکل‌دهی به تهران و تثبیت جایگاه آن به‌عنوان شهری پویا و متکثر است.

همه ایران در تهران هستند

نویسنده به روند مهاجرت به تهران اشاره می‌کند و می‌نویسد: مهاجرت به تهران از زمانی که این شهر به پایتخت ایران انتخاب شد، همواره ادامه داشته است، اما دلایل و نوع مهاجران در هر دوره با دوره دیگر متفاوت بوده است. ویژگی اصلی این روند تا سال ۱۳۴۲ این بود که تهران محل مراجعه تمامی تنوع فرهنگی جامعه شهری کشور بود؛ به عبارتی، اغلب کسانی که در این سال‌ها به تهران نقل مکان می‌کردند، تبار و فرهنگ شهری داشتند.

پس از سال ۱۳۴۲ و آغاز اصلاحات ارضی، این روند تغییر یافت و تهران به مرکزی برای تنوع فرهنگی کشور، شامل جوامع شهری، روستایی و عشایری، تبدیل شد؛ هرچند میزان و حجم مهاجرت‌ها در دوره‌های مختلف متفاوت بود. به این ترتیب، تهران رفته‌رفته به «ایران کوچک» فرهنگی-اجتماعی تبدیل شد و «تهرانی‌های جدید» در بستر چنین سرگذشتی شکل گرفتند.

این شهر، متشکل از کل تنوع فرهنگی و اجتماعی کشور است و کینه‌ها و اختلافات قومی و محلی در آن به ندرت نمود می‌یابند. وجود چنین شرایطی نشان می‌دهد که تنوع فرهنگی ضامن وحدت ملی است و وحدت ملی، در عین حال، مقوم شکوفایی این تنوع است. فقدان شناخت ویژگی‌ها و کیفیت‌های هر قلمرو زیستی-فرهنگی و نادیده گرفتن الزامات برنامه‌ریزی و سیاستگذاری، سبب شده است که تفاوت‌های فرهنگی در سایر مناطق به کدورت تبدیل شود، در حالی که این کدورت‌ها ریشه‌ای تاریخی نداشته و محصول سیاست‌ها و سوءتدبیرهای معاصر است.

تهران در واقع نمایشنامه‌ای بزرگ است که در آن هر فرد با توجه به پیشینه و ظرفیت خود نقشی خاص می‌یابد و در زندگی شهری سهیم می‌شود. این تنوع فرهنگی در توزیع مشاغل و فعالیت‌های شهری نیز آشکار است؛ به‌عنوان نمونه، توزیع مواد غذایی عمدتاً بر عهده آذری‌ها و دیگر اقوامی است که شبکه‌های سنتی و مدرن خود را ایجاد کرده‌اند، تبریزی‌ها و رشتی‌ها مشاغل مرتبط با سبک زندگی مدرن و بازار فرش را به تهران آورده‌اند، یزدی‌ها در ساخت‌وساز و تجارت پارچه و ادویه نقش داشتند و اقوام دیگر در حرفه‌های تخصصی و خدمات شهری فعال بوده‌اند. این تنوع برخلاف آنچه در اعداد و شاخص‌های شهری نمایش داده می‌شود، زیربنای حیات و سلامت فرهنگی-اجتماعی تهران است.

چرا شناخت تهران مهم است؟

بهشتی در مباحث مربوط به جمع‌بندی مقاله، به اهمیت شناخت تهران اشاره می‌کند و می‌نویسد: فهم و درک درست تهران مستلزم شناخت تاریخ، جغرافیا، زمین‌شناسی، مردم‌شناسی و ارتباطات آن است و همچنین مستلزم توجه به زندگی واقعی جاری در پیاده‌روها و خیابان‌های شهر، جایی که مردم نفس می‌کشند، می‌بینند، دیده می‌شوند، خوشحالند، مضطرب‌اند و عاشق می‌شوند. این درک جامع، کلید برنامه‌ریزی مؤثر برای آینده این شهر پیچیده و زیباست.

محروم ماندن از درک درست تهران و ویژگی‌هایش، تغییرات گسترده‌ای را در بستر غنی و پرمزیتی که این شهر بر آن پا گرفته و رشد یافته، رقم زده است. به گونه‌ای که با وجود وضعیت مساعد فرهنگی و اجتماعی تهرانی‌ها، شهر با مشکلات و چالش‌های روزافزون مواجه شده و حال آن، برخلاف تمامی ظرفیت‌ها و قابلیت‌هایش، نامساعد به نظر می‌رسد.

توسعه مدرن تهران، برخلاف طبیعت بستر آن پیش رفته و مزیت‌های طبیعی این سرزمین به تدریج از سرزمین پرنعمت و مساعد، به محیطی پرمسئله و پرخطر تبدیل شده‌اند. نمونه‌های متعدد نشان می‌دهند که بستر تاریخی و زیستی تهران که علت پایتختی و تداوم سابقه دویست ساله آن بوده، اکنون با مشکلات جدی روبه‌روست؛ مسائلی که تنها بخش آشکار آن برای ما شناخته شده و ابعاد بیشتری از وخامت این بستر هنوز ناشناخته است.

غفلت از طبیعت مکانی و توسعه‌ای که با آن ناسازگار بوده، سبب شده منابع زیستی و مزیت‌هایی که طی هزاران سال در تهران شکل گرفته‌اند، امروز به تهدیدی برای جان و مال ساکنان تبدیل شوند.

تهران، شهری مهم است و مردمانش نقش مهمی در سرنوشت ایران و ایرانیان ایفا کرده‌اند. تاریخ رشد کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی این شهر، سرگذشت مردمانی است که از گوشه و کنار ایران به تهران مهاجرت کرده و پیشینه، توانایی‌ها، خواسته‌ها و رؤیاهای خود را در این شهر تجسم بخشیده‌اند.

بهار شهرنشینی، نویددهنده دوره‌ای تازه از پایداری در تهران است. در حالی که بسیاری از فعالیت‌ها و برنامه‌ها هنوز در مسیر پرخطر گذشته‌اند، امید و روند تازه‌ای در زیر پوست شهر جوانه می‌زند. نسل جدید تهرانی‌ها، متفاوت از اهالی دوران قاجار یا دهه ۱۳۳۰، اهل «ایران کوچک» بودن‌اند و فشار تقاضاهای این جامعه می‌تواند تغییر و تحول شهر را به سمت پایداری و کیفیت زندگی شهری هدایت کند.

برای این نسل، ساخت پل و اتوبان یا آسفالت معابر خود به خود امتیازی نیست؛ خواست آن‌ها ارتقای کیفیت زندگی شهری است. این نسل در برابر هر اقدامی که کیفیت را تقویت کند، پذیرای آن خواهد بود و در برابر هر اقدام تضعیف‌کننده کیفیت ایستادگی خواهد کرد؛ به این ترتیب تقاضاهای آنان می‌تواند سرنوشت امیدوارانه‌تری برای تهران رقم زند./ل