به گزارش شمال نیوز، نشانه‌های آلودگی هوا نزدیک به یک دهه است که در برخی نقاط مازندران دیده می‌شود. از سال ۱۳۹۶ که برای نخستین بار اعلام شد هوای شهر ساری به صورت لحظه‌ای در روز ۱۰ دی به مرز وضعیت «ناسالم» رسید تا همین حالا که پس از چند هفته آلودگی شدید هوا در مازندران، حتی در روزِ بارانی هم وضعیت هوای برخی نقاط استان در وضعیت «ناسالم برای گروه‌های حساس» قرار دارد، اظهارنظرهای متعددی درباره آلودگی هوا و احتمال پیش‌روندگی این پدیده در مازندران مطرح شد. اما آن‌چه که باید اتفاق می‌افتاد تا بتواند از سرعت کاهش کیفیت هوای مازندران بکاهد، رخ نداد.

حالا مازندران در وضعیتی قرار دارد که نامش بین مناطق آلوده کشور دیده می‌شود. استانی که تا همین چند سال پیش نماد هوای پاک در ایران بود. این آلودگی امسال به شکل بسیار برجسته‌تری دیده شد و حتی در برخی روزها کیفیت هوای استان در بعضی مناطق استان به وضعیت «ناسالم» رسید و تا مرز وضعیت «هشدار» هم پیش رفت.

به‌تازگی ماجرا برای مازندران و نبود زیرساخت‌های لازم برای سنجش دقیق کیفیت هوا در مناطق مختلف این استان سبب شد تا گمانه‌زنی‌های زیادی درباره عوامل این آلودگی تقریبا شدید هوا بین اقشار مختلف جامعه مطرح شود. عواملی مانند مازوت‌سوزی نیروگاه نکا، آتش‌ زدن کاه و کلش، واحدهای معدنی، نیروگاه زباله‌سوز نوشهر، واحدهای صنعتی و ریزگردهای صحرای قره‌قوم ترکمنستان برخی از مواردی هستند که طی این مدت به عنوان دلیل اصلی آلودگی هوا در مازندران در گفت‌وگوهای بین شهروندان و صفحه‌های فضای مجازی مطرح می‌شوند.

اما بررسی‌های تازه‌ای که توسط اداره کل حفاظت محیط زیست مازندران انجام شد، نشان می‌دهد تعداد عوامل بیشتر از این موارد هستند. مهم‌تر این‌که بر اساس این بررسی‌های علمی، فرآیند و چرخه‌ای در شکل‌گیری آلودگی هوای مازندران وجود دارد که باعث تشدید آلودگی هوای این استان شده است. «محمدرضا کنعانی» مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران در گفت‌وگو با ایرنا، بر اساس داده‌ها و نتایج استخراج شده از این بررسی و داده‌کاوی تازه انجام شده مشترک بین حفاظت محیط زیست و هواشناسی مازندران، به پرسش‌هایی درباره آلودگی هوای مازندران پاسخ داده که زوایای تازه‌ای از این موضوع را در این استان روشن می‌کند:

مدت‌هاست که بحث آلودگی هوا در مازندران مطرح است و حدود سه سال است که می‌بینیم وارد مرحله جدیدی شد. ریشه این آلودگی را باید در کدام علت یا علت‌های اصلی جست‌وجو کنیم؟

مازندران به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه، اقلیم مرطوب و تراکم بالای فعالیت‌های انسانی، از جمله مناطق مستعد افزایش غلظت ذرات معلق PM۲.۵ و PM۱۰ است. چنین پدیده‌ای در منطقه‌ای با ویژگی‌های اقلیمی و جمعیتی و زیرساختی مازندران، حاصل مجموعه‌ای از دلایل است. یعنی نمی‌توانیم بگوییم فقط مازوت‌سوزی یا ریزگردها به تنهایی عامل این وضعیت که امسال مشاهده کردیم هستند.

در هفته‌های اخیر با توجه به برجسته‌تر شدن این وضعیت در مازندران، به استناد داده‌های ثبت شده داخلی و خارجی و برخی پایش‌های میدانی، به صورت مشترک بین حفاظت محیط زیست و هواشناسی مازندران بررسی‌هایی روی ریشه‌ها و دلایل آلودگی هوا در مازندران انجام دادیم که نتایج قابل توجهی را نشان داد.

در این بررسی‌ها تلاش شد که با رویکرد تخصصی، ابتدا منابع تولید آلاینده‌ها و سپس رفتار جَو و سازوکار شکل‌گیری آلودگی بصری هوا بررسی و تبیین شود. طی هفته‌های اخیر، هم‌زمانی انتشار مستمر آلاینده‌ها با یک دوره کم‌سابقه پایداری جوی موجب شد کیفیت هوا در بسیاری از شهرهای استان کاهش پیدا کند.

به عبارتی ساده‌تر، از کنار هم قرار گرفتن عوامل انسانی و طبیعی و اقلیمی چنین وضعیتی در مازندران رقم خورد.

بله. زنجیره‌ای از عوامل دخیل هستند. البته در گام نخست، منابع انسانی نقش اصلی در تولید و افزایش ذرات معلق را دارند. در همین مدت وقتی گمانه‌زنی‌های کلی و همگانی درباره ریشه‌های آلودگی هوای مازندران را رصد کنیم می‌بینیم، توجه زیادی به سهم وسایل نقلیه در آلودگی هوای مازندران نمی‌شود. در حالی که بررسی‌ها نشان می‌دهد تردد مستمر خودروها، موتورسیکلت‌ها و به‌ویژه وسایل نقلیه فرسوده و دیزلی یکی از اصلی‌ترین عوامل انتشار PM۲.۵ محسوب می‌شوند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد ورود گسترده گردشگران و افزایش ناگهانی حجم خودروهای ورودی در مقاطع زمانی مشخص، انتشار آلاینده‌ها را در محورهای پرتردد به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد.

سهم وسایل نقلیه در آلودگی هوا موضوعی است که در کلان‌شهرها معمولا به آن توجه می‌شود، اما در مازندران هنوز مورد توجه قرار ندارد.

همین‌طور است. حتی در کنار آلایندگی خودروها و وسایل نقلیه، جایگاه‌های سوخت هم در فهرست منابع آلاینده قرار می‌گیرند. این موضوع را شاید بسیاری از مردم ندانند. اما این آلایندگی واقعی و مستند است.

در بررسی‌هایی که انجام شد اتفاقا با مواردی از این دست در مازندران مواجه شدیم. یعنی جایگاه‌های سوختی که میزان آلایندگی بالایی دارند و به دلیل اجرا نشدن کامل طرح «کهاب» (کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت بخار بنزین) در جایگاه‌های عرضه سوخت، موجب انتشار مداوم بخارات بنزین و افزایش آلاینده‌های فرّار می‌شوند.

با این حساب یعنی ما سهم خیلی از منابع آلاینده را هنوز در نظر نگرفته‌ایم و حتی نمی‌شناسیم‌شان؟

درست است. مثلا موتورخانه‌ها و سامانه‌های احتراقی واحدهای مسکونی، تجاری و اداری در ماه‌های سرد سال، به دلیل مصرف گاز طبیعی و گاهی گازوییل، به صورت گسترده و پراکنده در استان فعال هستند.

هرچند هر واحد به‌تنهایی آلایندگی زیادی ندارد و یک منبع کوچک آلودگی به شمار می‌رود، اما مجموع انتشار آن‌ها به دلیل احتراق ناکامل، نبود سرویس مناسب و تراکم سکونتی، سهم مهمی در تولید ذرات ریز و آلاینده‌های گازی داشته و بر افزایش ذرات کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) اثرگذار است.

شاید این نادیده ماندن به دلیل وجود منابع و کانون‌های بزرگ‌تری است که در استان داریم و با وجود پیگیری‌ها و درخواست‌های متعدد هنوز گامی برای حل چالش آن‌ها دیده نشده است.

سهم واحدهای آلاینده بزرگ در استان را نمی‌شود انکار کرد. ما هم پیگیری‌های زیادی برای کاهش آلایندگی این واحدها داریم. فعالیت برخی واحدهای صنعتی و خدماتی از جمله نیروگاه زباله‌سوز نوشهر و واحدهای معدنی در محورهای هراز، بلده، مرزن‌آباد و خطیرکوه، به دلیل ضعف سامانه‌های کنترل آلایندگی، سهم قابل‌توجهی در تولید این ذرات آلاینده دارند. نیروگاه شهید سلیمی نکا هم که کماکان در عمده ماه‌های سال مازوت می‌سوزاند، از منابع پایدار انتشار آلاینده‌ها محسوب می‌شود.

یک سری منابع آلاینده فصلی هم داریم که سهم‌شان در برخی از زمان‌های سال از آلودگی هوا سهم کمی نیست. فعالیت‌هایی نظیر سوزاندن بقایای کشاورزی نیز گرچه ماهیتی مقطعی دارند، اما در زمان وقوع، افزایش شدید PM۲.۵ را به همراه دارند.

به همه این‌ها باید ریزگردهای صحرای قره‌قوم ترکمنستان را هم اضافه کنیم که حدود سه سال است به آسمان مازندران می‌رسند. بررسی‌ها و داده‌ها نشان می‌دهد که علاوه بر اثرگذاری کانون‌های داخلی تولید گرد و غبار، ورود گرد و غبار با منشأ خارجی از کانون‌های فعال صحرای قره‌قوم در ترکمنستان طی سال‌های اخیر سهم قابل‌توجهی در افزایش PM۱۰ و بخشی از PM۲.۵ در استان داشته است.

وضعیت اقلیمی و جغرافیایی استان چقدر و چگونه می‌تواند در وقوع آلودگی هوای مازندران اثرگذار باشد؟

این موضوع هم سهم کمی ندارد. اتفاقا یکی از اجزای اصلی بررسی‌هایی که انجام دادیم همین نکته است. پس از تولید شدن ذرات آلاینده به دلایل و از کانون‌ها و منابع مختلف، در گام دوم رفتار جَو و شرایط اقلیمی تعیین می‌کنند که آلاینده‌های موجود چگونه در فضا توزیع یا انباشته شوند.

پاییز امسال ما در مازندران شاهد دوره‌ای کم‌سابقه از پایداری جَوی، سکون هوا و نبود سامانه‌های بارشی طی چند هفته متوالی بودیم. شرایطی که سبب اختلال در سازوکار طبیعی شست‌وشوی هوا و کاهش تهویه افقی شد.

رطوبت بالای ناشی از دریای خزر موجب شد ذرات ریز معلق با جذب رطوبت بزرگ‌تر شده و توان پراکندگی نور آن‌ها بیشتر شود تا در هوا بیشتر به چشم بیایند. این فرآیند به برجسته‌تر شدن پدیده «هیز» (Haze) یا همان «تاریِ ناشی از آلودگی هوا»» انجامید؛ پدیده‌ای که برخلاف مِه، ناشی از قطرات آب نیست، بلکه حاصل حضور فراوان ذرات خشک یا نیمه‌مرطوبِ معلق و پراکندگی نور توسط آن‌ها است.

هم‌زمان، توپوگرافی محصور جلگه مازندران بین دریا و ارتفاعات البرز ظرفیت تهویه طبیعی را محدود کرده و موجب انباشت آلاینده‌ها در ترازهای زیرین جو شده است. وقوع مکرر وارونگی دما نیز با ایجاد یک لایه گرم در ارتفاع، مانند پوششی نامریی، مانع صعود هوای آلوده و خروج ذرات از سطح زمین می‌شود.

یعنی همان زنجیره‌ای از عوامل که به آن اشاره کرده بودید اینجا تکمیل می‌شود.

بله. نکته قابل توجه این که در نتیجه این هم‌افزایی، حتی زمانی که میزان انتشار آلاینده‌ها در حد متوسط است، ترکیب «رطوبتِ بالا»، «سکون هوا»، «نبود بارش»، «وارونگی دما» و «محدودیت‌های توپوگرافی» موجب ماندگاری طولانی‌مدت ذرات معلق در استان شده و با کاهش کیفیت بصری هوا، آسمان و افق دید در مازندران به‌صورت «کدر و مه‌مانند» دیده می‌شود که این حالت ناشی از پدیده «هیز» (Haze) است و نه تشکیل مه واقعی.

در چنین وضعیتی که احتمالا باید از این به بعد هر سال منتظر روزهای آلوده و ناسالم در مازندران باشیم، چه اقدامی باید با قید اولویت مورد توجه قرار بگیرد؟

جمع‌بندی این تحلیل مشترک هواشناسی و حفاظت محیط‌زیست که جزئیات و داده‌های بیشتری در آن وجود دارد، نشان می‌دهد مدیریت کیفیت هوا در مازندران نیازمند رویکردی دوگانه است: «از یک‌سو کنترل و کاهش انتشار منابع آلاینده» و از سوی دیگر «پایش دقیق شرایط جوّی و افزایش ظرفیت مدیریت دوره‌های پایداری جوی» راهبردهایی هستند که باید همه دستگاه‌های مرتبط در استان برای تحقق آن تلاش کنند.

ما باید بپذیریم که آلودگی هوا در مازندران از این به بعد وجود دارد. مانند پسماند و فاضلاب در این استان که از آن‌ها به عنوان چالش‌هایی جدی یاد می‌شود، آلودگی هوا نیز در مازندران حالا یک مساله تقریبا دائمی است و باید برای آن برنامه‌ریزی و هم‌افزایی داشته باشیم.

یکی از نخستین گام‌هایی که باید برداشته شود، راه‌اندازی ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در شهرهای بزرگ استان است. موضوعی که شهرداری‌ها برای تحقق آن باید پای کار بیایند. اداره کل حفاظت محیط زیست نگاهی جدی به این موضوع دارد و تلاش می‌کنیم که با انجام پژوهش‌های مختلف و تعیین سهم دستگاه‌های مرتبط در استان برای مقابله با آلودگی هوا، هم‌افزایی لازم برای حرکت در مسیر کاهش آلاینده‌ها را ایجاد کنیم.