در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) ۵ کشور ساحلی پیرامون خزر (آذربایجان، ایران، قزاقستان،‌ روسیه و ترکمنستان)، کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را امضا کرده و در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ برابر با ۲۱ مرداد ماه ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده نامه را رعایت کنند و از آن به بعد این روز بعنوان "روز دریای خزر" نامیده شد.

به گزارش شمال نیوز، به همین مناسبت هر ساله مراسم بزرگداشت این روز در کشور های عضو این کنوانسیون برگزار می گردد.

دریای خزر به عنوان بزرگترین حوضه ی آبی داخل خشکی در مرز قاره آسیا و اروپا واقع است. پنج کشور ساحلی جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان پیرامون آن قرار می‌گیرند .دریای خزر با حدود 371 هزار کیلومتر مربع، بزرگترین دریاچه جهان است (مساحت دریای خزر در تراز 28- متر در نظر گرفته می شود. تصویر شماره 1). این دریاچه از نظر تنوع زیستی حدود ۴۰۰ گونه آبزی بومی دارد و افزون بر منابع زنده، از نظر ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، مقام سوم را به خود اختصاص داده است.

 

تصویر1: بزرگترین دریاچه دنیا با محیط 7000 کیلومتری که حدود 900 کیلومتر آن، بخش سواحل ایرانی را تشکیل می دهد

 

اهداف کنوانسیون

بر اساس این کنوانسیون کشور های ساحلی منطقه برای حفظ محیط زیست دریای خزر در زمینه جلوگیری، کاهش و کنترل آلودگی، جلوگیری از ورود، کنترل و از بین بردن گونه های مهاجم، موارد اضطراری زیست محیطی، حفاظت و نگهداری و احیای منابع زنده دریایی، مدیریت مناطق ساحلی، نوسانات سطح آب دریای خزر، ارزیابی زیست محیطی، پایش، تحقیق و توسعه، تبادل و دسترسی به اطلاعات و سایر موارد همکاری خواهند نمود. بدین ترتیب با داشتن چارچوب حقوقی مورد قبول کشور های حاشیه خزر و سازمان های بین المللی، امکان اجرای ضوابط و مقررات پیش بینی شده میسر خواهد بود.

منابع دریای خزر

منابع نفت و گاز دریای خزر

بررسی تاریخچه ی زمین‌شناسی حوضه خزر نشان می‌ دهد که در مناطق مختلف آن از نظر ساختاری و رسوبگذاری تفاوت‌ های اساسی وجود دارد. از اینرو تشکیل و توزیع منابع نفت و گاز آن نیز بسیار متفاوت است. بر این اساس حوضه ی دریای خزر از نظر ذخایر نفت و گاز به سه حوضه خزر شمالی، خزر میانی و خزر جنوبی تفکیک می شود. از منابع نفتی خزر از گذشته دور برای روشن نگه داشتن آتشکده ها استفاده می شد. استخراج صنعتی نفت از حوضه خزر از سده نوزدهم آغاز شد، بطوریکه بخش عمده نفت استخراجی دنیا را شامل می شد. با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی، هریک از کشور ها بطور مستقل اقدام به بهره برداری از منابع نفتی خود کردند و در پی آن تخمین های مختلفی از ذخایر نفت خزر ارائه شد. با این وجود منابع نفتی خزر بسیار کمتر از منابع نفتی خلیج فارس است و تنها با منابع نفت دریای شمال و خلیج مکزیک می تواند قابل مقایسه باشد.

منابع زیستی دریای خزر

دریای خزر به عنوان محیط آبی بسته دارای تنوع زیستی کمتر نسبت به محیط های آبی باز است. در عین حال از همه گروه های اصلی آبزیان در این محیط یافت می شوند و علیرغم تنوع کم آنها، سامانه منحصر به فردی از نظر حضور برخی زیستمندان می باشد. ماهیان تجاری که در سواحل ایرانی دریای خزر مورد بهره‌ برداری قرار می گیرند عبارتند از: ماهیان خاویاری (Sturgeon fishes) و ماهیان استخوانی (Bony fishes). گونه های بسیاری از پرندگان بطور دائم یا فصلی ساکن مناطق ساحلی خزر و تالاب های آن هستند که گسترش فعالیتهای انسانی در شهر ها و روستا ها, شکار و آلودگی ها در مناطق ساحلی تأثیرات بسیار منفی بر زندگی آنها گذاشته است. دریای خزر یک گونه پستاندار ویژه خود دارد. فک خزر (Phoca caspica)، بومی این دریا می باشد.

تهدیدها و آسیب‌های وارد شده بر دریای خزر
با توجه به موقعیت قرارگیری دریای خزر در بین 5 کشور مجاور آن و شرایط اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی موجود در این کشور ها، حفظ و حراست از این دریا بعنوان یک ضرورت، بایستی در نظر گرفته شود. طی چند دهه اخیر مناطق ساحلی این دریا با تهدید ها و آسیب هایی روبرو بوده است. از جمله آن، می توان به موراد زیر اشاره نمود:

تغییر کاربری اراضی شامل تخریب و استحصال اراضی برای ساخت و ساز های بی‌ رویه و غیر اصولی در مناطق ساحلی.
2. توسعه فعالیت‌ های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیر بستر.

3. تخلیه مستقیم آلودگی‌ های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا.
4. رها سازی زباله‌ ها در اراضی مجاور ساحل و دریا و دپوی نامناسب زباله ها.
5. نبود شبکه فاضلاب شهری، سیستم تصفیه فاضلاب شهری و صنعتی در شهر های ساحلی و شهر های واقع در حوضه آبریز خزر که روزانه مقدار زیادی از مواد آلاینده را وارد آنها می کند.
6. تغییرات فیزیکی در رژیم طبیعی رودخانه‌ ها مانند سد سازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن.
7. خطر انقراض برخی گونه‌ های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و یا فک دریای خزر.
8. و غیره

 

نقش فن آوری سنجش از دور در پایش سواحل و محیط دریایی خزر
فن آوری سنجش از دور ظرفیت های فنی بسیار موثری در پایش پارامتر های محیط های طبیعی و فعالیت های انسانی فراهم می آورد. به لحاظ ویژگی های منحصر بفرد این فن آوری همچون: چند طیفی بودن، تواتر زمانی بالا در تصویر برداری، محدوده تحت پوشش تصویر برداری و غیره، امکان مطالعه و بررسی پارامتر های مختلف در محیط دریایی، مناطق ساحلی و تغییرات حادث شده در طول زمان و پایش تراز آب دریا برای متخصصین امکان پذیر شده است برای مثال می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پایش تراز آب (پیش روی و پس روی آب)
2. پایش تغییرات فعالیت های انسانی در محدوده سواحل و حریم خط ساحل
3. پایش وضعیت انواع آلودگی های شهری، صنعتی
4. پایش آلودگی های نفتی در سواحل و داخل دریا
5. مطالعه جانمایی تاسیسات و سازه های دریایی
6. پایش تغییرات رسوب گذاری در مصب رود ها و اطراف سازه ها و زیر ساخت های دریایی
7. پایش ویژگی های جریانات آبی
8. پایش دمای سطح آب
9. پایش میزان شوری
10. پایش میزان کلروفیل آ و رخداد کشند سرخ
11. پایش خلیج ها
12. و غیره

نمونه هایی از پایش های انجام شده به منظور معرفی ظرفیت های سنجش از دور در زیر ارایه می شود:

اندازه گیری ارتفاع سطح آب دریای خزر

ارتفاع سنجی ماهواره‌ای (Satellite Altimetry) نقش بسیار مهم و منحصر به فردی در پایش و اندازه گیری مستمر تغییرات ارتفاع سطح دریا و توپوگرافی سطح آن دارد. به این منظور در این مطالعه به اندازه گیری سطح آب دریای خزر در دهه های اخیر پرداخته شده است. تغییرات ارتفاع دریا خزر از مهر ماه سال 1371 تا 14 مرداد ماه 1398 با استفاده از ارتفاع به دست آمده از مأموریت‌های TOPEX / POSEIDON (T/P) Jason-1، Jason-2 و Jason-3 نسبت به سطح متوسط آب‌ های آزاد (MSL) محاسبه شده است. ارتفاع سطح آب دریا خزر از سال 1384 تا سال 1395 کاهش یافته است و پس از آن به تعادل نسبی رسیده است. بیشترین ارتفاع سطح آب حدود 25/8- متر است که در نیمه اول سال 1374 اتفاق افتاده است و کمترین ارتفاع سطح آب دریا خزر حدود 27/5- متر است که مربوط به نیمه دوم سال 1394 می باشد و نسبت به سال 1374 حدود 1/7 متر کاهش یافته است. همچنین ارتفاع سطح دریای خزر در 14 مرداد ماه 1399 مقدار 27/3- متر اندازه گیری شده است. همچنین در این نمودار تغییرات فصلی و سالیانه و نوسانات ارتفاعی ناشی از آن قابل رویت می باشد (https://rs.isa.ir/s/mfaosE).

پایش دمای سطح دریا ( sst):

دمای سطح آب در نزدیکی سطح فوقانی دریا است که نقش مهمی در فعالیت های سیستم جوی، زندگی آبزیان، جریانات دریایی، میزان شوری و دیگر خصوصیات آب دریا ها دارد. sst یکی از پارامتر های پرکاربرد در مطالعات مربوط به اقیانس شناسی و اتمسفر می باشد. این نوع از دما می تواند اثرات قابل توجهی بر اکوسیستم های دریایی و زندگی جوامع انسانی حواشی این دریاها داشته باشد.

تصویر 2: پایش ماهواره ای دمای سطح آب دریای خزر و حلیج فارس 14 تیر 1399

تصویر3: خط ساحلی دریای خزر با استفاده از موزائیک تصاویر Sentinel-2 سال 1399

پایش ماهواره ای خلیج ها

مطالعه تغییرات سطح آب خلیج ها نیز بسهولت از طریق پایش ماهواره ای انجام می شود. در نمونه های زیر تغییرات حادث شده در محدوده خلیج میانگاله در بازه زمانی سال 2000 و 2020 نشان داده شده است.

تصویر 4: تصویر ماهواره ای لندست سال 2000 . با توجه به ترکیب رنگی مورد استفاده پوشش گیاهی به رنگ قرمز دیده می شود

تصویر 5: تصویر ماهواره ای سنتینل 2 سال 2020 از خلیج گرگان، با توجه به ترکیب رنگی مورد استفاده پوشش گیاهی به رنگ قرمز دیده می شود

منبع: سازمان فضایی ایران