شمال نیوز : با توجه به فرارسیدن ایام ماه مبارک رمضان و فرا رسیدن فصل بندگی و توبه و بازگشت به سوی خالق ؛ مطالبی در باب ماه رمضان ، فلسفه روزه ، توبه و مراحل آن منتشر می شود :

نوشتاری در باب ماه رمضان :

«رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می باشد.(1) چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می شود، به این ماه مبارک رمضان گفته اند.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «انما سمی الرمضان لانه یرمض الذنوب؛(2) ماه رمضان به این نام خوانده شده است، زیرا گناهان را می سوزاند.»

رمضان نام یکی از ماه های قمری و تنها ماه قمری است که نامش در قرآن آمده است و یکی از چهار ماهی است که خداوند متعال جنگ را در آن حرام کرده است.(مگر جنبه دفاع داشته باشد.)در این ماه کتاب های آسمانی قرآن کریم، انجیل، تورات، صحف و زبور نازل شده است.(3)

این ماه در روایات اسلامی ماه خدا و میهمانی امت پیامبر اکرم(ص) خوانده شده و خداوند متعال از بندگان خود در این ماه در نهایت کرامت و مهربانی پذیرایی می کند؛ پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «ماه رجب ماه خدا و ماه شعبان ماه من و ماه رمضان، ماه امت من است،(4) هر کس همه این ماه را روزه بگیرد بر خدا واجب است که همه گناهانش را ببخشد، بقیه عمرش را تضمین کند و او را از تشنگی و عطش دردناک روز قیامت امان دهد.»(5)
این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار و ماه سلوک روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه سازی و فراهم کردن زمینه های معنوی در ماه های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربرکت آماده می کنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب زنده داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه داری و... روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می کنند.

فضائل ماه رمضان
گرچه ذکر تمام فضائل ماه مبارک رمضان از حوصله این مقال خارج است؛ ولی پرداختن و ذکر برخی از فضائل آن از نظر قرآن و روایات اسلامی خالی از لطف نیست.

1. برترین ماه سال
ماه مبارک رمضان به جهت نزول قرآن کریم در آن و ویژگی های منحصری که دارد در میان ماه های سال قمری برترین است؛ قرآن کریم می فرماید: «ماه رمضان ماهی است که قرآن برای هدایت انسان ها در آن نازل شده است.»(6)
پیامبر گرامی(ص) درباره ماه رمضان می فرماید: «ای مردم! ماه خدا با برکت و رحمت و مغفرت به شما روی آورد، ماهی که نزد خدا از همه ماه ها برتر و روزهایش بر همه روزها و شب هایش بر همه شب ها و ساعاتش بر همه ساعات برتر است، ماهی است که شما در آن به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته اید، نفس های شما در آن تسبیح و خوابتان در آن عبادت، عملتان در آن مقبول و دعایتان در آن مستجاب است.... بهترین ساعاتی است که خداوند به بندگانش نظر رحمت می کند... .»(7)

2. نزول کتب آسمانی در این ماه
تمام کتب بزرگ آسمانی مانند: قرآن کریم، تورات، انجیل، زبور، صحف در این ماه نازل شده است. حضرت امام صادق(ع) می فرماید: «کل قرآن کریم در ماه رمضان به بیت المعمور نازل شد، سپس در مدت بیست سال بر پیامبر اکرم(ص) و صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان و تورات در روز ششم ماه رمضان، انجیل در روز سیزدهم ماه رمضان و زبور در روز هیجدهم ماه رمضان نازل شد.»(8)

3. توفیق روزه
در ماه رمضان خداوند متعال توفیق روزه داری را به بندگانش داده است؛ «پس هر که ماه [رمضان] را درک کرد، باید روزه بگیرد.»(9)
انسان افزون بر جنبه مادی و جسمی، دارای بُعد معنوی و روحی هم هست و هر کدام در رسیدن به کمال مطلوب خود، برنامه های ویژه را نیاز دارند، یکی از برنامه ها برای تقویت و رشد بُعد معنوی، تقوا و پرهیزگاری است؛ یعنی اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوی رشد و پرورش دهد و به طهارت و کمال مطلوب برسد، باید هوای نفس خود را مهار کند و موانع رشد را یکی پس از دیگری بر دارد و خود را سرگرم لذت ها و شهوات جسمی نکند. یکی از اعمالی که در این راستا مؤثر و مفید است روزه داری است، قرآن کریم می فرماید: «... ای افرادی که ایمان آورده اید! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه که بر پیشینیان از شما نوشته شده، تا پرهیزگار شوید.»(10)

برخی از فواید و فضائل روزه:

الف. تقویت تقوا، پرهیزگاری و اخلاص
خداوند در قرآن کریم می فرماید یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون
در واقع خداوند تعالی نتیجه ی روزه را حصول ملکه ی تقوا در وجود انسان می داند .
اخلاص؛(11) امام صادق(ع) می فرماید: خداوند متعال فرموده: «روزه از من است و پاداش آن را من می دهم.»(12)
حضرت فاطمه(س) می فرماید: «خداوند روزه را برای استواری اخلاص، واجب فرمود.»(13)

ب. مانع عذاب های دنیوی و اخروی:
امام علی(ع) می فرماید: «روزه روده را باریک می کند گوشت را می ریزد و از گرمای سوزان دوزخ دور می گرداند.»(14)
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «روزه سپری در برابر آتش است.»(15)

ج. آرامش روان و جسم:
روزه داری روح و روان و قلب و دل و نیز جسم را آرامش داده و باعث سلامتی روح و تندرستی جسم می شود.
پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «روزه بگیرید تا سالم بمانید.»
باز می فرماید: «معده خانه تمام دردها و امساک [روزه [بالاترین داروهاست.»(16)
حضرت امام باقر(ع) می فرماید: «روزه و حج آرام بخش دلهاست.»(17)
حضرت علی(ع) می فرماید: «خداوند بندگان مؤمن خود را به وسیله نمازها و زکات و حدیث در روزه داری روزه های واجب [رمضان[ برای آرام کردن اعضا و جوارح آنان، خشوع دیدگانش و فروتنی جان هایشان و خضوع دلهایشان حفظ می کنند.»(18)
امروزه در علم پزشکی و از نظر بهداشت و تندرستی نیز در جای خود ثابت شده که روزه داری تأثیرهای فراوانی بر آرامش روح و روان و سلامتی جسم و بدن دارد، دفع چربی های مزاحم، تنظیم فشار، قند خون، و... نمونه آن است.(19)

د. مانع نفوذ شیطان:
امام علی(ع) به پیامبر اکرم(ص) عرض کرد: یا رسول الله! چه چیزی شیطان را از ما دور می کند؟ پیامبرگرامی(ص) فرمود: روزه چهره او را سیاه می کند و صدقه پشت او را می شکند.»(20)
بنابراین، روزه مانع نفوذ شیطان های جنی و انسی شده و وسوسه های آنان را خنثی می کند.

ه . مساوات بین غنی و فقیر:
انسان روزه دار در هنگام گرسنگی و تشنگی، فقرا و بینوایان را یاد می کند و در نتیجه به کمک آن ها می شتابد. حضرت امام حسن عسگری(ع) درباره علت وجوب روزه می فرماید: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.»(21)

و. احیاء فضائل اخلاقی
حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه می فرماید: «تا مردم رنج گرسنگی و تشنگی را بچشند و به نیازمندی خود در آخرت پی ببرند و روزه دار بر اثر گرسنگی و تشنگی خاشع، متواضع و فروتن، مأجور، طالب رضا و ثواب خدا و عارف و صابر باشد و بدین سبب مستحق ثواب شود،... روزه موجب خودداری از شهوات است، نیز تا روزه در دنیا نصیحت گر آنان باشد و ایشان را در راه انجام تکالیفشان رام و ورزیده کند و راهنمای آنان در رسیدن به اجر باشد و به اندازه سختی، تشنگی و گرسنگی که نیازمندان و مستمندان در دنیا می چشند پی ببرند و در نتیجه، حقوقی که خداوند در دارایی هایشان واجب فرموده است، به ایشان بپردازند... .»(22)
و... .

4. وجود شب قدر در این ماه
شب قدر از شب هایی که برتر از هزار ماه است و فرشتگان در این شب به اذن خدا فرود می آیند و جمیع مقدرات بندگان را در طول سال تعیین می کنند(23) و وجود این شب در این ماه مبارک نعمت و موهبتی الهی بر امت پیامبر گرامی اسلام(ص) است و مقدرات یک سال انسان ها (حیات، مرگ، رزق و...) براساس لیاقت ها و زمینه هایی که خود آنها به وجود آورده اند تعیین می شود و انسان در چنین شبی با تفکر و تدبر می تواند به خود آید و اعمال یک سال خود را ارزیابی کند و با فراهم آوردن زمینه مناسب بهترین سرنوشت را برای خود رقم زند.(24)
حضرت امام صادق(ع) می فرماید: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم است.»(25)

5. بهار قرآن
نظر به این که قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده و تلاوت آیات آن در این ماه فضیلت بسیاری دارد، در روایات اسلامی، از ماه رمضان به عنوان بهار قرآن یاد شده است؛ چنان که حضرت امام باقر(ع) می فرماید: «هر چیزی بهاری دارد و بهار قرآن ماه رمضان است.»(26)
یک نکته!
بدیهی است فضائل و ثواب هایی که برای ماه مبارک رمضان و روزه داری ذکر شده و به برخی از آن ها اشاره شد، از آنِ کسانی است که حقیقت آن را درک کنند و به محتوای آن عمل و در گفتار و کردار به کار گیرند و به آن ها جامه عمل بپوشانند. چنان در روایات اسلامی برای روزه داری آدابی ذکر شده و کسانی که صرفاً تلاوت قرآن می کنند، ولی به آیات و احکام آن عمل نمی کنند و یا آن که از روزه داری تنها رنج گرسنگی و تشنگی را می کشند و بوسیله گناه، تأثیر روزه را از بین می برند و ماه مبارک رمضان و فضای معنوی آن تأثیری بر اشخاصی بر جای نمی گذارد، مورد نکوهش قرار گرفته اند.
چنان که پیامبر اکرم(ص) به زنی که با زبان روزه کنیز خود را دشنام می داد فرمود: چگونه روزه داری و حال آن که کنیزت را دشنام می دهی؟! روزه فقط خودداری از خوردن و آشامیدن نیست، بلکه خداوند آن را علاوه بر این دو، مانع کارها و سخنان زشت که روزه را بی اثر می کنند قرار داده است، چه اندکند روزه داران و چه بسیارند کسانی که گرسنگی می کشند.»(27)
حضرت امام سجاد(ع) در دعای حلول ماه رمضان به درگاه خداوند عرض می کند: به وسیله روزه این ماه یاریمان ده تا اندام های خود را از معاصی تو نگه داریم و آن ها را به کارهایی گیریم که خشنودی تو را فراهم آورد، تا با گوش هایمان سخنان بیهوده نشنویم و با چشمانمان به لهو و لعب نشتابیم و تا دستمانمان را به سوی حرام نگشاییم و با پاهایمان به سوی آن چه منع شده ره نسپاریم و تا شکمهایمان جز آن چه را تو حلال کرده ای در خود جای ندهد و زبان هایمان جز به آن چه تو خبر داده ای و بیان فرموده ای گویا نشود... .»(28)
بنابراین، در ماه مبارک باید تمام اعضا و جوارح را از حرام دور نگه داشت و با اخلاص، توکل و توسل از اهل بیت(ع) و عمل به دستورها و احکام قرآن کریم و دوری از گناهان، انجام توبه نصوح و واقعی، عبادت، شب زنده داری، درک فضیلت شب قدر و... فضیلت ماه مبارک رمضان را درک کرد و از آن در راستای رسیدن به کمال حرکت کرد و باید در این ماه به گونه ای خودسازی کرد که با اتمام ماه مبارک تأثیر و فواید آن در روح و جان افراد باقی باشد و اثر آن تا ماه رمضان سال بعد ماندگار باشد.


برخی از فلسفه های روزه :

تقوا :
یا ایها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون ؛ با توجه به این آیه ی شریفه هدف و نتیجه ی روزه داری حصول به ملکه ی تقوا است .
یاداوری آخرت :
امام رضا علیه السلام :
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَيَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَة
مردم به انجام روزه امر شده اند تا درد گرسنگى و تشنگى را بفهمند و به واسطه آن فقر و بيچارگى آخرت را بيابند.
وسایل الشیعه ج 10 ، ص 9 ، ح 12701
3-رفع فاصله طبقاتی و عدالت اجتماعی :
امام صادق علیه السلام :
إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ (عَزَّ وَ جَلَّ) الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِير
خداوند روزه را واجب كرده تا بدين وسيله دارا و ندار (غنى و فقير) مساوى گردند.
من لا يحضره الفقيه ج 2 ص 73، ح 1766
4-صحت بدنی :
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم :
صوموا تَصِحّوا؛
روزه بگيريد تا تندرست باشيد.
نهج الفصاحه ص 547 ، ح 1854 - دعائم الاسلام ج 1 ، ص 342
5-امتحان اخلاص :
امام علی علیه السلام :
فرض الله ...َ الصِّيَامُ ابْتِلَاءً لِإِخْلَاصِ الْخَلْق‏
خداوند روزه را واجب كرد تا به وسيله آن اخلاص خلق را بيازمايد.
نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 512 ، ح 252 - تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 176 ، ح 3376
6- فهم فقرا و نیازمندان :
حضرت امام حسن عسگری(ع) درباره علت وجوب روزه می فرماید: «تا توانگر درد گرسنگی را بچشد و در نتیجه به نیازمند کمک کند.»(21)

رمضان ، ماه توبه و بازگشت به سوی خدا :
ماه رمضان ، ماه رحمت و غفران الهی است که خداوند تعالی به صورت عمومی همگان را با هر سطحی از معرفت دعوت نموده است ؛ رسول گرامی اسلامی (ص) فرمودند : دعیتم الی ضیافت الله . در واقع ماه رمضان سفره ی مهمانی و ضیافت الهی است که خداوند تعالی با بهترین امکانات از مهمانانش پذیرایی می نماید و این بسته به معرفت مهمانان و ظرفیت آنان است که تا چه حدی از این نعمات الهی استفاده نمایند . پيامبر اسلام (ص) مى فرمايند: يا ايها الناس انَهُ قد اقبل اليكم شهر اللَّه بالبركة و الرحمة و المغفرة شهر هو عندللَّه افضل الشُّهور و ايامه افضل الايام و لياله افضل الليالى و ساعاته افضل الساعاتِ
(وسائل الشيعه، ج (ع)، ص 227)
اى مردم، ماه خدا با بركت و رحمت و آمرزش به شما روى آورده است ماهى كه نزد خدا بهترين ماه ها، روزهايش بهترين روزها، شبهايش بهترين شب ها و اوقاتش بهترين اوقات است. پيامبر رحمت و مغفرت در سخنى ديگر مى فرمايند: ان شهركم هذا ليسَ (همان، ص 226)
اين ماه همانند ديگر ماهها نيست زيرا هرگاه به شما رو آورد همراه با بركت و رحمت است و آنگاه كه از شما پشت كند، آمرزش گناهان را در بردارد.
خداوند اين ماه را بر ساير ماه ها برترى بخشيد و ويژگى هايى به آن عطا فرمود و حرمت هاى بسيار و فضيلت هاى روشنى برايش قرار داد. وقت و زمان خاصى براى آن قرار داد يك شب آن را برتر از هزار ماه قرار داد و آن شب را شب قدر ناميد، شبى كه فرشتگان الهى و روح به اذن پروردگار در آن فرود مى آيند و با خويشتن كه به بركت دائمى همراه است تا سپيده دمان بر بندگانى كه شايسته اين سلام و بركات اند هديه نمايند. این ماه به دلیل اینکه ماه رحمت و غفران الهی است ؛ بهترین فرصت و زمان برای توبه از گناهان و بازگشت به سوی خداوند و جبران گذشته هم می باشد .

توبه :
خداوند تبارک و تعالی بارها در قرآن کریم بندگان را تشویق به توبه و بازگشت نموده است و اتفاقا فرموده است ان الله یحب التوابین یعنی خداوند توبه کنندگان را دوست می دارد . خداوند در آیه ی 53 سوره مبارکه زمر می فرماید : قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تنقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هوالغفور الرحیم : ای پیامبر به آن دسته از بندگانم که بر نفس خود اسراف نموده اند بگو از رحمت خدا نا امید نشوند که خداوند همه ی گناهانشان را می بخشد که او آمرزنده ی مهربان است .

در واقع ماه رمضان مناسب ترین زمان جهت بازگشت به درگاه الهی ، پشیمانی از گناهان و طلب آمرزش از سفره ی باز رحمت خداوند است .
برخی از مراحلی که باید در توبه اتفاق بیفتد :

1-پشیمانی از کذشته : انسان در هنگام توبه باید حقیقتا از گناهان خویش پشیمان باشد و حب به آن را هم از دل خارج نماید .

2-تصمیم بر عدم بازگشت به گذشته و تکرار گناه : توبه کننده در هنگام توبه حقیقتا باید نیت و تصمیم داشته باشد تا هرگز آن گناه را تکرار ننماید وگر نه اگر فردی تصمیم بر توبه از گناهی دارد اما قصد انجام آن گناه را داشته باشد در واقع خدا را مسخره کرده است . در حدیث نورانی از امام رضا (ع) وارد شده است : المستغر من الذنب و یفعله کالمستهزی بربه : کسی که از گناهی استغفار می نماید اما انجامش می دهد مانند کسی است که خداوند را مسخره نموده است .

البته باید توجه داشت که ، انسان هنگام توبه باید قصد حقیقی بر عدم بازگشت داشته باشد و اگر کسی خدایی ناکرده مرتکب گناهی شده باشد و از آن توبه نماید و در هنگام توبه حقیقتا قصد بازگشت و ارتکاب به گناه 0نداشته باشد اما خدایی ناکرده پس از مدتی دچار لغزش شود و اشتباها و از روی ضعف مرتکب آن گناه شود فورا باید توبه نماید و اگر همه ی شروط توبه مانند عدم تکرار گناه را دارا بود ان شالله مقبول درگاه الهی خواهد شد .

3-ادای حق الناس :
حق الناس در درگاه الهی بسیار حساس شمرده می شود و حتما باید ادا گردد . به طور کلی می توان حق الناس را دو دسته نمود .
1-حق الناس های مادی : هرگونه حقوق مادی که از کسی ضایع شده باشد مانند بدهی ، خسارت و امانت و ...
2-حق الناس های معنوی : هرگونه حقوق معنوی که از کسی ضایع شده باشد مانند ریختن آبرو ، غیبت ، تهمت و...
تائب برای توبه ی صحیح حتما باید حقوق الناس را ادا نماید ؛ حقوق مادی و معنوی را برگرداند و از صاحب حق طلب حلالیت نماید .

4-ادای حق الله : در این مرحله واجبات و مسائل شرعی که ضایع شده است باید جبران شود مانند قضا نمودن نماز های قضا شده ، قضای روزه ، پرداخت خمس و ...

5- اقرار به گناه و طلب آمرزش از درگاه خداوند

البته مراحل و مسائلی در احادیث مختلف و کلام علما در باب توبه وارد شده است که ما به اختصار بسنده نمودیم و از اطاله کلام در این مقال پرهیز کرده ایم .


پی نوشت ها:ـــــــــــــــــــــــ
1. مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص 209، دارالکتاب العربی، بیروت.
2. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 55، ص 341، مؤسسه الوفاء، بیروت.
3. ر.ک: الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج 2، ص 628، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
4. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج 2، ص 628، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
5. ...
6. سوره بقره، آیه 185.
7. ر.ک: وسائل الشیعه، همان، ج 10، ص 313.
8. ر.ک: الکافی، همان، ج 2 ،ص 628.
9. سوره بقره، آیه 185.
10. سوره بقره، آیه 183.
11. همان.
12. میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، ترجمه: حمیدرضا شیخی، ج 7، ص 3207، مؤسسه دارالحدیث، قم.
13. همان، ص 3209.
14. همان.
15. همان.
16. همان.
17. همان.
18. همان.
19. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 1 ،ص 631، دارالکتب الاسلامیة، تهران.
20. مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج 7، ص 154، مؤسسه آل البیت، قم.
21. میزان الحکمة، همان.
22. همان، ص 3209.
23. سوره قدر، آیه 1 ـ 5.
24. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 18، ص 132؛ ج 19، ص 90، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، قم.
25. وسائل الشیعه، همان، ج 10، ص 354.
26. وسائل الشیعه، همان، ج 6، ص 203.
27. الکافی، همان، ج 4، ص 87.
28. الصحیفة السجادیة، امام سجاد(ع) ص 186، دفتر نشر الهادی، قم.