شمال نیوز: دکتر فرزاد گوهردهی - سرزمین ما ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی همواره در معرض انواع خطرات طبیعی نظیر (زلزله و سیل و ….) و تهدیدات انسان ساز (جنگ) قرار داشته است و تلفات انسانی و خسارات مالی سنگین متحمل شده است . امروزه با استفاده از برنامه های جامع مدیریت بحران و با اجرای طرح های کاربردی پدافند غیرعامل قبل از بحران، می توان شدت گستردگی خسارات و تلفات ناشی از این گونه خطرات را به میزان قابل ملاحظه ای کاهش داد. از مهمترین این تمهیدات به کارگیری اصول پدافند غیرعامل جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است به کار بستن این تدابیر می تواند جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات طبیعی و انسان ساز (جنگ ، بمباران هوایی و …) مفید واقع شود.
تعریف:
پدافندغیرعامل (دفاع غیرعامل ) به مجموعه اقداماتی اطلاق می گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات وتاسیسات حیاتی نظامی وغیر نظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرده ویا میزان تلفات یا خسارات را به حداقل کاهش دهد .
اهداف پدافند غیر عامل:
• کاهش قابلیت وتوانایی سامانه های شناسایی وهدف یابی دشمن
• بالابردن قابلیت بقا واستمرار عملیات نیروهای نظامی وغیر نظامی خودی
• تقلیل آسیب پذیری وکاهش خسارات مالی و جانی نیروهای نظامی وغیر نظامی خودی
• سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن
• صرفه جویی در هزینه ها ونیروهای انسانی خودی
• فریب و تحمیل هزینه بیشتربه دشمن
• افزایش آستانه مقاوت مردمی
• حفظ روحیه وانسجام وحدت ملی
• حفظ تمامیت ارضی وامنیت ملی واستقلال کشور

جایگاه پدافند غیرعامل در قانون :
• در سال 1384 که آیین نامه اجرایی قانون بودجه 84کل کشور به تصویب رسید ، در فصل 10 آن که به موضوع امنیت ملی مرتبط بود در بند 11 ماده 121 به پدافند غیرعامل اشاره شده است.
• رعایت اصول پدافند غیر عامل در طراحی و اجرای طرح های حساس و مهم در دست مطالعه ونیز تاسیسات زیر بنایی موضوع ماده 160 قانون برنامه چهارم به منظور پیشگیری از سوانح غیر طبیعی مد نظر بوده است.
• یك ماده به نام ماده 21 به ضوابط و مقررات ملی ساختمان به عنوان پدافند غیر عامل با همکاری وزارت مسکن و شهرسازی انجام شده است.

کارکرد های عمده پدافند غیر عامل:
 با توجه به تعریف و با استفاده از مفاهیم ارائه شده که در سیاست های کلی نظام در مورد پدافند غیر عامل آورده شده است کارکردهای متفاوتی برای پدافند غیر عامل احصا می شود که در زیر چندین مورد از آن را بیان می کنیم :
 حفاظت از مردم
 حفاظت از زیر ساخت های حیاتی
 استمرار خدمات ضروری
 حفاظت از تجهیزات و تاسیسات
 پدافند سایبری
 تامین نیاز های مردم
 حفاظت از شهرها در جنگ
 تداوم شبکه های اطلاع رسانی
 تداوم اداره و مدیریت مردم

نقش محلات شهری در آسیب پذیری شهرها درحوادث و بلایا:
توزیع فضایي عناصر، ترکیب عناصر و عملکردهاي اصلي شهر که تشکیل دهنده ساختار شهر هستند، نقش مهمي در میزان آسیب پذیري شهر در برابر حوادث مختلف دارند. تقسیمات کالبدي شهر، مانند کوي، محله، ناحیه، برزن و منطقه، تک مرکزي یا چند مرکزي بودن و... نیز وجوه دیگري از ساختار شهر محسوب می شوند که هر یک به لحاظ مقابله در برابر حوادث داراي استعداد خاص خود ًاست. مثلا در ساختار تک مرکزي شهر و تمرکز امکانات اقتصادي و انساني در یک قسمت از شهر نسبت به شهرهاي داراي چند مرکز، امکان آسیب پذیري بیشتر می شود.
بافت هر شهر یا همان شکل، اندازه و چگونگي ترکیب کوچک ترین اجزاي تشکیل دهنده شهر نیز در میزان مقاومت شهر در برابر تهاجم نظامي و دیگر بلایاي شهري مؤثر خواهد بود. به عنوان مثال می توان گفت بافت منظم و نامنظم بسته به نوع تهدید، از آسیب پذیري متفاوتي برخوردارند. به هر حال واکنش هر نوع بافت شهري در هنگام وقوع حوادث مختلف شهري در قابلیت های گریز و پناه گیري ساکنان، در امکانات امدادرساني، در چگونگي پاکسازي وحتي اسکان موقت، دخالت مستقیم دارد. دامنه تأثیر این ویژگي ها نه تنها در طراحي ساختمان بلکه در طراحي شهري و در مدیریت بحران نیز توسعه یافته و حائز اهمیت فراوان است.
از منظر فرم شهری ، فرم های باز در مقابل تهدیدات نظامي داراي آسیب پذیري کمتري هستند و قابلیت تغییر آنها به منظور فریب دشمن نیز بیشتر است؛ در حالي که فرم های متراکم ضمن عدم انعطاف پذیري، آسیب پذیري بالایي در برابر تهدیدات نظامي دارند و در آن ها امکان تخلیه سریع اماکن و خروج از شهر وجود ندارد.
از نقطه نظر کاربرد اراضي شهري، برنامه ریزي بهینه کاربري زمین های شهري نقش مهمي در کاهش آسیب پذیري در برابر حوادث مختلف بویژه تهدیدات نظامي دارد. رعایت همجواري ها وعدم وجود کاربري های خطرساز در مناطق مختلف شهري موجب کاهش اثرات تهدیدات مذکور می شود. کاربري های صنعتي یا تأسیسات راهبردي بعد از فرایند صنعتي شدن شهرها، درصد زیادي از کاربري شهري را آگاهانه و یا ناآگاهانه به خود اختصاص داده است که در صورت وقوع حوادث و سوانح، عواقبي مانند انفجار، آتش سوزي و حوادث مرتبط دیگري را با کاربري های همجوار ایجاد کرده و موجب افزایش دامنه تخریب شهري و تلفات انساني می شود؛ بویژه این که این کاربري با مراکز امدادرساني، بیمارستان ها، مدارس، دانشگاه ها و... نیز همجواري داشته باشد.
دفاع غیر عامل شهری
دفاع غیرعامل شهری در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرح هایي است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتي المقدور بدون نیاز به نیروي انساني در شهر به صورت خود اتکاء صورت گیرد. چنین اقداماتي از یک سو توان دفاعي مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوي دیگر پیامدهاي بحران را کاسته و امکان بازسازي مناطق آسیب دیده شهری را با کمترین هزینه فراهم مي سازد. در حقیقت طرح هاي پدافند غیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا مي گردند.
با توجه به فرصتي که در زمان صلح جهت تهیه چنین طرح هایي فراهم مي گردد، ضروري است این قبیل تمهیدات در متن طراحي ها لحاظ گردند. به کارگیري تمهیدات و ملاحظات پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه ها، کارآیي دفاعي طرح ها، اهداف و پروژه ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد. با پیچیده تر شدن جنگ ها و بکارگیري تکنولوژي و فن آوري در جنگ هاي نوین، پدافند غیر عامل نیز چهره هاي متفاوتي را به خود گرفته است. امروزه مردم براي ادامه زندگي نیازمند خدمات متفاوتي هستند و احتیاج به محیط آرام و قابل سکونت درون شهرها دارند و بایستي ایمني و آسایش کافي داشته باشند. درحال حاضر عمده ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازي و کاهش آسیب پذیري زیرساخت هاي مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطي را براي امنیت ایجاد نماید.
تأسیسات شهری با توجه به نقش و اهمیت، به عنوان نماد و شاخص شهری، بیش از سایر بخش های شهر در معرض تهدید قرار دارند . اقدامات ایمن سازی زیرساخت ها و تأسیسات مهم شهری در اکثر کشورهاي دنیا یا انجام شده و یا در حال انجام است. چنانچه اقدامات فوق بصورت برنامه ریزي شده و با طراحي در توسعه کشور (توسعه پایدار) نهادینه شوند، بسیاري از زیر ساخت هایي که در آینده ایجاد مي شوند، در ذات خود ایمني خواهند داشت. براي اصلاح و مستحکم سازی زیرساخت هاي فعلي هم مي توان با ارائه راهکارهایي مثل مهندسي مجدد، اقدام نمود. با عنایت به موارد فوق الذکر، ملاحظه می شود که ساماندهی شهرجهت مقابله با تهدیدات محتمل جزء الزامات مدیریت شهری محسوب می شود.
در مناطق شهری، صدمات جنگی شامل ترکیبی از ویرانیهای کالبدی و اختلال در عملکرد عناصر شهری است. انهدام سازهها و ساختمانها، شبکه راهها و دسترسیها مثل پلها و جادههای ارتباطی، تأسیسات اساسی مثل مخازن آب، نیروگاهها، خطوط ارتباطی تلفن، برق، لوله کشی آب، گاز و ... از آن جمله هستند. علاوه بر آسیبهای مستقیم، خسارات حاصل از حوادث تبعی را نیز باید مدنظر داشت. از جمله اینگونه صدمات میتوان به افزایش تلفات انسانی بمباران ها در بافتهای شهری فشرده اشاره نمود. همچنین موقعیت استقرار ساختمانها بر روی سطوح ناپایداری همچون شیب ها و یا استفاده از مصالح ضعیف در کالبد آنها می تواند میزان تلفات را افزایش دهد.
بر این پایه، مهمترین بخش از اقدامات پدافند غیرعامل باید به پیشگیری از بحران به مفهوم کاهش خطرها و آسیب پذیری ها اختصاص یابد. ضمن آن که توانایی های ویژه آمادگی برای مواجهه با بحران نیز باید مدنظر باشند. فقدان برنامه های اضطراری و پیش بینی امکانات لازم، میتواند شرایط بحرانی را دشوارتر سازد.
به طور خلاصه ، آمادگی در مقابل شرایط جنگی تا حد زیادی تابع ویژگی های مکان استقرار سکونت گاه و نیز مشخصات کالبدی آن است. کاهش خطر صدمات جنگی با استفاده از تدابیر پدافند غیرعامل نیاز به آمادگی دائمی برای مواجهه و مقابله مؤثر با ضروریات خاص پس از وقوع حمله به ویژه در مقیاس ملزومات اضطراری و کوتاه مدت دارد.