اشاره : دکتر علی کریمی مله ، چهره شناخته شده دانشگاهی ، فرهنگی و علمی این روزها و رزمنده سال های بیاد ماندنی دفاع مقدس است .

شاید کمتر کسی از دانشجویان یا اهالی سیاست بدانند که این استاد دانشگاه برای اولین بار در سال 64 همراه با گردان ویژه المهدی لشگر مخصوص 10 سیدالشهدا پا به عرصه نبرد گذاشت .

حضور دکتر علی کریمی مله در مناطق عملیاتی و در سال های بعد در قالب گردان نوح - اطلاعات و عملیات - لشگر 21 امام رضا تداوم داشت و سال های 65 ، 66 و 67 در عملیات های متعدد حضوری حماسی داشت تا جائی که همسنگران و همرزمانش او را از بازماندگان عملیات های پر افتخار کربلای 4 و 5 می دانند .

وی هر چند در طول سال های پس از جنگ کمتر خاطرات خود را در اختیار رسانه ها قرار داده اما در جدیدترین پژوهش خود به « هستی شناسی دفاع مقدس از دیدگاه امام خمینی( ره) » پرداخته است .

دکتر علی کریمی مله این پژوهش را  تقدیم به شهیدانی کرده است که عارفانه از هستی دنیایی خود برای زیست جاوید در جوار قرب الهی گذشتند .

این عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران متذکرشد :

این یادداشت با تفصیل بیشتر و با ادبیاتی متناسب با نگاشته های پژوهشی با همین نام در پژوهشنامه دفاع مقدس، فصلنامه مطالعات جنگ عراق و ایران، سال دوم، شماره 7، پاییز 1392 صفحه های 7- 34 منتشر شده است که به مناسبت حلول هفته دفاع مقدس بازنگاری و به خوانندگان محترم تقدیم می شود.

این یادداشت را در آستانه هفته دفاع مقدس با هم می خوانیم :

 يكي از رخدادهاي بااهمیت، هویت ساز و فراموش ناشدنی تاريخ معاصر ایران كه تجلی رشادت های عارفانه و ایثارگرانه فرزندان این مرز و بوم بوده و الهام بخش ارزش هاي والاي دینی و اخلاقی و نمایانگر سبک های بی بدیل رزم و حماسه سازی و عرضه الگوي جامعي براي پيروي از جلوه هاي عملي فرهنگ اسلامي در رفتار و عملكرد پاك ترين و مقاوم ترين نسل از انسان هاي مومن و مشتاق جهاد در راه خدا مي باشد، دفاع مقدس ملت ايران در برابر جنگي تحميلی از جانب قدرت هاي متخاصم و عوامل منطقه ای آنها یعنی عراق به ايران اسلامي است که از زوایای گوناگون مستلزم بررسی است.

جنگ یکی از اشکال خشونت آمیز تعامل بین ملتها و دولت هاست که خسارت بارترین نتایج را متوجه مردم درگیر در آن می کند. از این رو پدیده ای نامطبوع و نفرت انگیز قلمداد می شود که معمولاٌ در وهله نخست همه تدابیر برای پرهیز از آن و در گام های بعدی تمامی منابع و شیوه ها برای کسب پیروزی در آن جستجو می شود. اما از موضعی کارکردگرایانه و معرفت شناسی متأثر از آموزه های دینی و مذهبی، این پدیده تعریفی متفاوت می یابد و نه تنها از وجه خسارت بار آن غفلت نمی شود بلکه کارکردهای فردی و جمعی، سیاسی، معنوی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی آن چنان برجستگی پیدا می کند که ابعاد منفی و هزینه زای آن را در محاق قرار می دهد و به مثابه پدیده ای مثبت ارزیابی می شود.

از جمله اندیشه ورزان و سیاستمدارانی که دیدگاه های وی در باره دفاع مقدس حائز اهمیت است، امام خمینی(ره) است که در مقام نظر و عمل، جنگ تحمیلی را از آغاز تا پایان رهبری و با سرانجامی کامیاب به پایان رساندند. ایشان هم به عنوان فقیه برجسته و هم در مقام مؤسس نظام سیاسی نوین در قاموس سیاست جهانی، ديدگاه هاي جامع و منحصر به فردی درباره دفاع مقدس دارند كه هر كدام زاويه اي از اين رخداد بزرگ را رازگشایی و بخش مهمي از منظومه فکری اين رهبر الهي را معرفی می کنند. این نوشته که در دو شماره می آید به دو پرسش اساسی می پردازد.

پرسش نخست که توصیفی است هستی شناسی جنگ تحمیلی را از دیدگاه امام خمینی توضیح می دهد و پرسش دوم که وجهی تحلیلی دارد به خاستگاه و چرایی این هستی شناسی اشاره دارد. قبل از بیان موضوع اصلی توجه به نکته ای مقدماتی لازم است و آن اینکه یکی از بنیادی ترین دغدغه ها و پرسش های بشر در باره یک پدیده که ماهیت متافیزیکی دارد پرسش هستی شناسانه است که ناظر به ماهیت و چیستی پدیده ها و سرشت غایی یا جوهره چیزها است.

از همین توضیح کوتاه برمی اید که هستی شناسی مفهوم دشواری است و بالطبع پاسخ گویی به پرسش های هستی شناسانه نیز همواره دشوار بوده است و این موضوع در خصوص موضوعات اجتماعی دشوارتر می شود زیرا فهم ماهیت و جوهر واقعیات اجتماعی بسیار سخت است.

نکته دیگری که نباید بدان بی اعتنا بود این است که منظومه هستی شناسی هر متفکری او را به سوی نظام شناخت شناسی، روش شناسی و انسان شناسی ویژه ای دلالت می کند. مثلاً هستی شناسی جنگ به منزله یک پدیده جزئی، تابعی از منظومه کلان هستی شناسی اندیشه ورزان و بیان جایگاه پدیده ها و انسان و خدا و رابطه بین آن ها در آن نظام اندیشگی است. با این توضیح انسان شناسی که دانش انسان متناهی در باره خویش است، برآمده از نظام هستی شناسی و جهان بینی هر متفکر است.

به عبارت دیگر انسان شناسی ها تابعی از منظومه هستی شناسی عام و کلان اندیشه ورزان است و همین نسبت بین هستی شناسی های جزئی پدیده های اجتماعی با هستی شناسی صاحب نظران وجود دارد.

با این ملاحظه فهم و بیان هستی شناسی دفاع مقدس به منزله سرنوشت سازترین حادثه دوران معاصر در زیست سیاسی ملت ایران از منظر امام خمینی(ره) بررسی می شود. این نگاشته که از روش تحلیل محتوای کیفی بهره می برد و مستند به آرا و گزاره های امام خمینی در خصوص جنگ تحمیلی است، در صدد است هستی شناسی دفاع مقدس از منظر امام خمینی(ره) را توضیح دهد.

امام خمینی و هستی شناسی دفاع مقدس

نگرش امام خمینی به معنای جنگ مرتبط با نگرش او به مسائلی چون شناخت هستی، و انسان، ابعاد وجودی او ، ضرورت راهیابی اش به سوی سعادت راستین و حقیقی از طریق تهذیب نفس ، سلوک، تزکیه، تعلیم و تربیت و ارتباط کلی انسان با جهان هستی و انسان های دیگر است. چون در نظام هستی شناسی امام همه مفاهیم، کنش ها و باورها معطوف به سعادت انسان در نظر گرفته می شود. متأثر از این هستی شناسی کلان جنگ معنا و توضیح داده می شود.

هستی شناسی جنگ از دیدگاه امام با تعریف آن در رشته روابط بین الملل، سیاست و جامعه شناسی سنخیت ندارد و از منظری متفاوت معنا می شود و از وجوه و مناظر گوناگون برخوردار است.

یکی از ابعاد هستی شناسانه جنگ تحمیلی از منظر امام خمینی(ره) معطوف به غایت شناسی آن است که خود در منظومه هستی شناسی کلان وی ریشه دارد.

در این بعد جنگ کنشی ناظر به ارضای مطامع نفسانی این جهانی نیست بلکه کنشی هدفدار در منظومه خلقت برای اصلاح و هدایت مردم و زمینه سازی برای اجرای تعالیم الهی تعریف می شود. ( صحیفه نور، 1361، ج 21: 178) یکی دیگر از وجوه هستی شناسی جنگ تحمیلی از دید امام خمینی(ره) تأکید بر ماهیت دفاعی آن است.

امام پدیده تجاوز دشمنان به ایران را دفاع می نامد و برای تصریح منظور خویش به دفعات اصطلاح جنگ تحمیلی یا دفاع مقدس را برای توصیف تجاوز صدام به ایران به کار بردند.( تبیان،1383: 37) در همین راستا ایشان در مناسبت های گوناگون ضمن تکیه بر ماهیت دفاعی کنش ایرانیان آن را امری عقلی( تبیان، 1383: 48)، تکلیف شرعی ( تبیان، 1383: 45)، مطابق با احکام خدا و قرآن ( تبیان، 1383: 42)، دفاع از اسلام و مصالح مسلمین ( تبیان، 1383: 44)، عامل توقف دشمن( تبیان، 1383: 46)، راه تأدیب تجاوزگر( تبیان، 1383: 47) شیوه ای برای خروج از سلطه دشمن ( تبیان، 1383: 58)، و دارای صبغه عبادی (تبیان، 1383: 107) قلمداد نمودند. تکیه بر ماهیت کفرستیزی دفاع مقدس و توصیف عرصه نبرد به میدان رویارویی اسلام و كفر و نبرد حق و باطل از دیگر ابعاد هستی شناسی جنگ تحمیلی از زاویه امام خمینی(ره) است.

ایشان(ره) که با دقت و تیزبینی تمام رفتارهای رژیم صدام را رصد می نمود و از انگیزه های آن به خوبی آگاهی داشت، با انگیزه خوانی به جای رژیم صدام، رفتار و کنش تجاوزگرانه آن را تلاش برای مقابله با اسلام و احکام و قوانین اسلامی معرفی کرد و جنگ تحمیلی را تقابل اسلام و کفر شناخت. (صحيفه نور، ج13: 197 و ج 15: 53)

بعد دیگری از هستی شناسی دفاع مقدس از منظر امام خمینی ( ره) معطوف به علت کاوی جنگ تحمیلی و تبیین علل و عوامل آغاز تجاوز و تحمیل جنگ بر ایران است.

در این راستا طیف متنوعی از علت ها اعم از علل سیاسی، روحی-روانی، ژئوپولیتیک و غیره از سوی ایشان برشمرده شده است که مهم ترین آنها عبارتند از:

الف- تحریک ابرقدرتها بویژه آمریکا: از نظر امام تحمیل جنگ بر ایران اقدامی برونزا و محصول نقش آفرینی بازیگران منطقه ای برای تأمین منافع قدرت های ناهمسوی فرامنطقه ای بوده است. لذا از همان روزهای آغازین جنگ تحمیلی نوک پیکان توجه امام به سوی آمریکا و تحریکات آن برای آغاز تجاوز نشانه رفت. ( تبیان، 1383: 4)

ب- مقابله با انقلاب اسلامی: به باور امام یکی از انگیزه های اصلی متجاوزان برای تحمیل جنگ ریشه در ماهیت اسلامی انقلاب ایران دارد که سنگ بنای استقلال کشور و رهایی از یوغ استثمار گران را بنیان نهاد. ( تبیان، 1383: 17)

ج- اسلام ستیزی: به عقیده امام خمینی ماهیت ظالم ستیز و مظلوم پرور دین مبین اسلام و آغاز استقرار و اجرای آموزه های آن در ایران که می توانست به سرایت شعله های دین خواهی به سایر کشورهای منطقه بیانجامد، انگیزه ای برای متجاوزان گردید تا در اقدامی پیشدستانه و برای ریشه کن کردن اسلام به ایران هجوم بیاورند. ( تبیان، 1383: 21)

د- بهای استقلال خواهی ملت ایران: امام خمینی در شمارش دلایل شروع تجاوز صدام به ایران، جنگ را تاوان استقلال طلبی مردم ایران معرفی کردند و دفاع مقدس را مظهر کنش دفاعی و به حق مردمی برای پاسداری از استقلال خویش دانستند. ( تبیان، 1383: 18)

ه- داعیه کشورگشایی و ملاحظات ژئواکونومیک: گاهی طمع ورزی زمامداران برای گسترش حوزه سرزمینی و نادیده انگاری حقوق مسلم ملت های دیگر باعث آغاز تجاوز به دولت های دیگر می شود. این نکته در تحلیل علل شروع جنگ تحمیلی از مظان تحلیل امام خمینی دور نمانده است.( تبیان، 1383: 4)

و- خطای تحلیل، سؤ محاسبه و ناآگاهی از وضعیت ایران:در عرف روابط بین الملل بسیار اتفاق افتاده است که برخی دولتمردان با عدم درک دقیق و درست شرایط رقبا و کم توجهی به منابع بالقوه و بالفعل قدرت ملی و بی اعتنایی به ظرفیت بسیج آن، مرتکب اقدامات تجاوزگرانه ای می شوند که گذشت زمان سؤ محاسبه آنان را آشکار می سازد. به عقیده امام خمینی تحمیل جنگ از سوی صدام به ایران از مصادیق بارز چنین خطاهای تحلیلی است. ( تبیان، 1383: 33)

ز- حب نفس و خودخواهی: امام متأثر از مشرب عرفانی خویش، در شمارش علل شکل گیری منازعه و جنگ به عنصر نفس پرستی و خودخواهی بشر نیز توجه نموده و آن را سرمنشأ جنگ طلبی و نهادینه شدن خوی ستیزه جویی معرفی کرده اند. ( جنگ و دفاع،1387: 31)

ح- موقعیت کانونی جنگ در مدار تصمیم گیری: یکی از مسائلی که هستی شناسی دفاع مقدس از منظر امام خمینی را نشان می دهد موقعیت جنگ در مدار تصمیم گیری و منزلت آن در بین تصمیم گیرندگان اصلی و پشتیبانان واقعی یعنی مردم است که نظر به جایگاه اساسی آن در صیانت از اسلام، انقلاب و ایران، امام بر مرکزی بودن آن اصرار داشتند و بارها تأکید کردند که نباید هیچ مسأله ای کانونی بودن جنگ در فکر و عمل مردم را تحت الشعاع قرار دهد. (تبیان، 1383: 97)

ط- هستی شناسی کارکردگرایانه عرفان محور از جنگ تحمیلی: یکی از ابعاد هستی شناسانه دفاع مقدس از منظر امام خمینی(ره) که آن را علیرغم پیامدهای خسارت بار و دهشت زا، واجد بار معنایی مثبت می سازد، عنایت به کارکردهای مثبت و سازنده آن از نظر سیاسی، اجتماعی، نظامی و معنوی است.

البته تکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که در هستی شناسی دفاع مقدس از دیدگاه امام صرفاً کارکردهای مثبت با معیارهای این جهانی مورد اهتمام قرار نمی گیرد بلکه رویکرد فونکسیونالیستی ایشان نیز چندوجهی و آمیخته به وجوه دینی، عرفانی و معنوی است. از این رو در کنار کارکردهای سیاسی، اجتماعی و نظامی، کارکردهای معنوی و عرفانی دفاع مقدس نیز در آرای امام از برجستگی بالایی برخوردار است.

در منظومه هستی شناسی دفاع مقدس از منظر امام خمینی (ره) کارکردهای سیاسی جنگ عبارت است از : ایجاد بازدارندگی پایدار از طریق اثبات توانمندی ایران ( تبیان، 1383: 647- 646)، تثبیت انقلاب و صدور آن ( تبیان، 1383: 646-648)، سرشکستگی دشمن در جنگ( تبیان، 1383: 642)، رسوایی جهانخواران بوسیله جنگ( تبیان، 1383: 643)، افشای ادعاهای صدام ( تبیان، 1383: 644)، برملاشدن چهره آمریکا ( تبیان، 1383: )644، تقویت اتحاد ملت، ارتش و ملت( تبیان، 1383: 656 و 657) و بسیج همگانی ملت. ( تبیان، 1383: 658) از زاویه اجتماعی کارکردهای اجتماعی جنگ شامل ارتقای ظرفیت تحمل ملی( تبیان، 1383: 654)، تحرک بخشی و رخوت زدایی( تبیان، 1383: 650)، شجاعت پروری ( تبیان، 1383: 650)، تقویت روح تعاون در ملت، مهربانی و همدلی آنان ( تبیان، 1383: 661)، ایجاد و تقویت انسجام عمومی و همبستگی ملی( تبیان، 1383: 659- 660) نیل به خودباوری و اتکا به توان ملی( تبیان، 1383: 636-637) و پرورش و شکوفایی استعدادهای مردمی( تبیان، 1383: 637) بیان شده است. علاوه بر آن، از منظر روحی و معنوی نیز کارکردهای دفاع مقدس در بیانات امام آمده است که بارزترین آنها عبارتند از: الهی شدن ملت و تحول معنوی آنها( تبیان، 1383: 652) رهایی از انحطاط فرهنگی ( تبیان، 1383: 653)، پرورش روحیه شهادت طلبی( تبیان، 1383: 653)، معنویت افزایی و ارتقای دین باوری، باطل ستیزی و کسب رضایت الهی ( تبیان، 1383: 654) و راه رسیدن به لقاألله( جنگ و دفاع، 1387: 47).و در نهایت از زاویه نظامی نیز کارکردهای جنگ مدنظر امام خمینی قرار گرفت. در این بعد ایشان به موضوعاتی همچون کسب تجربه و آموزش های عملی ( تبیان، 1383: 635)، رشد صنایع نظامی در دوران جنگ( تبیان، 1383: 641)، افزایش ظرفیت اختراع و پیشرفت ( تبیان، 1383: 640) و دستیابی ملت به پیشرفت های دفاعی مدرن در دوران جنگ تحمیلی ( تبیان، 1383: 636) اشاره نمودند.

ی- هستی شناسی معناگرای دفاع مقدس: هستی شناسی دفاع مقدس در آرای امام از صفت معناگرایانه برخوردار است و همین معناگرایی متایز کننده هستی شناسی ایشان از دیگران و نیز مبین رویکرد دینی و عرفانی ایشان است. برای برجسته سازی تلقی معناگرایانه، ابتدا ایشان جنگ ها را به دو دسته جنگ های شیطانی یا طاغوتی و توحیدی مقوله بندی می کنند و سپس با فراتررفتن از صورت و ظاهر جنگ ها که با هم متشابه هستند به معناکاوی پرداخته و اصالت را به معنا می دهند. در همین ارتباط بیان داشتند: "فرق ما بین شما عزیزان و آن اشخاصی که در جبهه ها جنگ می کنند، با آن هایی که در مقابل شما هستند، صورت عمل که یک صورت است، آنها می کشند شما هم می کشید، اما کشتن شما یک عمل عبادی است و کشتن آنها یک عمل جنایی است. این روی انگیزه ای است که هست، روی معنایی است که این دو عمل دارند، نه روی صورت عمل است. شما برای خدا جهاد می کنید، آنها برای شیطان جهاد می کنند". ( تبیان، 1383: 76)

متعاقب تمییز صورت و معنای جنگ، امام با توجه به رویکرد معناگرای خود، به اصالت بخشی معنا پرداخته و با رویکردی عرفانی زنجیره ای از معانی و وجوه مثبت جنگ را برجسته نمودند تا این پدیده به ظاهر منفی و خسارت بار معنایی دلنشین و جذاب بیابد و از این طریق مسیر برای بسیج داوطلبانه نیروهای مردمی و وظیفه هموار شود. در این راستا در هستی شناسی دفاع مقدس امام از جنگ با اصطلاحات و مفاهیم مثبت مثل خوب، خیر، برکت، رحمت، نعمت، تحفه الهی، شکوهمند و پرعظمت و دارای ثمر یاد شده است. ( تبیان، 1383: 643) بنابراین با تلقی معناگرا و عرفانی امام از دفاع مقدس، جنگ واجد تعریف مثبت می شود چون کنشی برای انجام اطاعت خدا تلقی می شود و از این رو همیشه کنشی پیروزمند و شکست ناپذیر است. ( جنگ و دفاع، 1387: 93)

طبق باورداشت های امام خمینی جنگ نه تنها ابزار تحقق بندگی و نیل به تقرب به خداوند تلقی می شود، بلکه راهی برای اصلاح مردم و رهایی آنان از قید و بندهای دنیایی نیز هست و وقتی چنین کارکردی می یابد برای دین باوران امری مطلوب و خواستنی به شمار می آید. ( جنگ و دفاع، 1387: 24) امام با فراتر بردن معنای جنگ از منازعه خشونت آمیز بین دولت ها بر سر منافع تخاصم آمیز این جهانی، تعریفی معنوی و عقیدتی از آن به عمل می آورد و آن را مرحله ای از جنگ بی وقفه و پایان ناپذیر حق و باطل و رسالت همیشگی حق باوران برای دفاع از جبهه حق و پشتیبانی مستمر از آن می شناساند. ( تبیان، 1383: 131)

فرازی دیگر از هستی شناسی جنگ تحمیلی از منظر امام از موضعی معنوی و با برجسته کردن فیوضات و شیرینی های وصل به مقام قرب الهی و نیل به مراتب فوز عظیم شهادت به بیان لذت های معنوی و روحی حاصل از جنگ اختصاص دارد. از این منظر ناملایمات و سختی های جنگ در برابر بهره مندی ها و شادمانی های معنوی رنگ می بازد و نه تنها قابل تحمل بلکه خواستنی می شود. ( تبیان، 1383: 77-78)

بدین ترتیب حضرت امام خميني(ره) با نگرش ژرف عرفانی و معناگرا به دفاع مقدس با عبور از صورت و « ظاهر » جنگ كه آسيب زا و زيانبار است و نیل به معنا و « باطن » آن که مشحون از بركات و رحمت هاي واسعه الهی است، جنگ را يك « تحفه الهي » مي دانند و به صراحت اعتراف مي كنند كه ما از اين تحفه الهي غافل بوديم.( وصيت نامه امام خمينی، ص 59)

جمع بندی این فراز این است که در هستی شناسی دفاع مقدس از منظر امام خمینی(ره) آنچه جنگ را علیرغم پیامدهای دهشت زا و خسارتبار، واجد بار معنایی مثبت می سازد، رویکرد فونکسیونالیستی غرفانی، معناگرا و چندوجهی تلفیقی این جهانی و آن دنیایی و توجه به کارکردهای مثبت و سازنده آن از نظر سیاسی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و معنوی است.

از این زاویه و با تکیه بر منظومه هستی شناسی کلان و انسان شناسی دینی امام ، جنگ تحمیلی با ویژگی هایی چون رحمت،خیر، تحفه الهی، برکت، نعمت، ثمربخش، پرشکوه و کنشی برای نمایش بندگی و کسب مقام قرب حق و رضای خدا و رهاننده انسان ها از زندان طبیعت و رساننده انسان به حیات جاودانه روحانی تعریف می شود.