قدر، واژه ای آشنا برای همه اهل فضل و ادب است و علاوه بر جایگاه آسمانی این واژه وحیانی، در ادبیات ایرانی نیز با این واژه پرمحتوا بسیار مواجه ایم، مثل این شعر معروف : قدر زر، زرگر شناسد قدر گوهر، گوهری!
قدرشناسی در نظام تربیتی و رفتاری ما، واژه ای اخلاقی-اجتماعی است و ما دائماً به قدرشناسی از ولی نعمتان، قدرشناسی از فرصتها، قدرشناسی از خادمان و قدرشناسی از هم توصیه می شویم، تا جایی که مولوی در شعر معروفش اشاره می کند: بیا تا قدر همدیگر بدانیم که تا ناگه ز یکدیگر نمانیم!
در امثال و حکم و ضرب المثل های ایرانی نیز گفته می شود : قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید!
و اگر قدر را به معنای اندازه و مقدار در نظر بگیریم، در یکی از شعرها می خوانیم :
مقدار یار همنفس، چون من نداند هیچکس ماهی که بر خشک اوفتد، قیمت بداند آب را!
خلاصه اینکه فرهنگ ما مشحون از این واژه، به عنوان مظهر اعتناء به چیزی است که غالباً از آن غفلت ورزیده و آنطور که باید و شاید حقش را ادا نمی کنیم!
باباطاهر عریان می گوید:
دلا غافل زسبحانی، چه حاصل؟! اسیر نفس شیطانی، چه حاصل؟!
بود قدر تو افزون از ملائک! تو قدر خود نمی دانی چه حاصل؟!
در احادیث دینی نیز از امام علی(ع) نقل شده است: قدر هر کس به اندازه همت اوست!
تمام فلسفه لیالی قدر را که خداوند در قرآن مجید ارزش آن را بیش از هزارماه دانسته اند، می توان در این جمله خلاصه کرد که شب قدر، شب درک انسان از قدر و اندازه الهی خویش است که خداوند او را خلیفه الله فی الارض قرار داده و با خلق او، خود را احسن الخالقین خطاب کرده و به خود تبریک می گوید، اما او غفلت پیشه کرده و با اعتلاءگریزی و دوری جستن از خداوند متعال، ذلیلانه دوستی با شیطان را گدایی کرده و سقوط را می گزیند!
شب قدر، شب اندازه گیری صفات و عملکردهای خود و یا همان شب خودشناسی و پردازش مقایسه ای بین آنچه که باید باشیم و آنچه که هستیم و همه اینها مقدمه ای برای خداشناسی است و باید به این نکته مهم برسیم که با خود که امانت خدائیم، چه معامله ای کرده ایم؟!
شب قدر، شب قدرشناسی از نعمات کثیر الهی است که به ما عطا شده و باید معلوم شود که ما با این همه مواهب الهی چه کرده ایم و به عبارتی شب قدر، شب لیاقت سنجی از خویش است و اینکه اگر چه در مقام برخورداری از نعمات الهی، وضع ما خوب است، آیا در مقام بندگی و طاعت و فرمانبری از اوامر الهی نیز، همین گونه ایم؟!
می توان شب قدر را شب ترازبندی خود دانست تا طی آن رنکینگ بندگی و رتبه الهی ما در مقایسه با عملکرد سایر انسانها از جمله سایر مسلمانها مشخص می شود و ما با این محاسبه مقدماتی، قبل از محاسبه نهایی در قیامت، تقریباً می توانیم جایگاه بهشتی و یا خدای ناکرده دوزخی خود را حدس زده و تا دیرتر نشده، آینده را دریابیم!
از این رو باید به صراحت گفت که شب قدر فقط شب خوبان نیست، شب گرفتاران هم هست و همه بندگان با هر وضعیتی، فرصت می یابند تا با اذن الهی و در ضیافت الهی، خودشان را تزکیه کرده و به عبارتی دوباره متولد شوند و مثل طفل مادرزاد، فرصت دوباره ای از خدا گرفته و با استفاده از رأفت الهی، محکومیت جرائم خود را از حالت تعزیری به حالت تعلیقی مبدل کرده و به شرط توبه واقعی، مزد خلوص باطنی خویش را در عفو قطعی خداوند بجویند!
سبُک شمردن شب قدر، نشانه ای از سبُک مغزی کسانی است که نمی توانند سَبک زندگی خود را اسلامی کرده و از عادات غلط و شیطانی شان فاصله بگیرند و جون آدمی نمی داند که آیا تا شب قدر آینده، توفیق حیات دارد، فلذا مأنوس نشدن با شب قدر، یک ریسک غلط و قماربازانه است!
خداوند بلحاظ مکانی و زمانی، در زندگی زمینی ما چند فرصت طلایی و صعودی ایجاد کرده و برای آنها ارزش و قیمت استثنایی قائل شده است که در بین مکان ها، می توان به کعبه، حجرالاسود، زمزم، مسعی، عرفات، مشعر، منا، مدینه النّبی و مشخصاً فاصله بین منبر و محراب پیامبر گرامی اسلام(ص)، بقیع، نجف، کربلا، مسجد کوفه، مشهد الرّضا، سامرّا، کاظمین، مسجد سهله، قم و احتمال قریب به یقین مسجد جمکران اشاره کرد و در خصوص زمانها می توان به ایام تشریق، ایام البیض، لیالی قدر، اعیاد قربان و غدیر و فطر و غیره اشاره کرد که یقیناً در بین زمانها، شب قدر به اعتبار استناد مستقیم قرآن مجید، کاملاً استثناء بوده و در کمترین محاسبه، ارزش آن از هزار ماه بیشتر دانسته شده و سوره ای نیز به همین نام نازل شده است!
مراسم قرائت قرآن، نماز شب و سایر نمازهای استحبابی، دعای جوشن کبیر، مداحی، روضه خوانی، توسل جویی به معصومین در شبی که منسب به امام علی(ع) است و نهایتاً قرآن به سر که در میان سلسله اعمال و مناجات های لیالی قدر سرآمدند، اوج مرحله احساس قرابت انسان با خدای متعال در ضیافت الهی شهرالله است و انسان روزه دار در همه احوال حتی در حالت خواب نیز، مشمول تشویق و تکریم الهی است و به اعتبار و تقدیس لبیک روزه داران به خداوند، دربهای غضب مسدود و دربهای رحمت گشوده می مانند تا بدانیم که خداوند تبارک و تعالی، در وعده ای که می دهد، صادق است!
در پایان امیدوارم که روزه داران عزیز در این شبهای با کرامت، از خوان کرم الهی بهره ها برده و از لحظه لحظه های شب قدر استفاده بهینه کرده و هیچ فرصتی را برای توبه و بازگشت به دامان الهی از دست نداده که خداوند ارحم الراحمین، رحمن الرحیم و تواب الرحیم است و هیچکس حق ندارد از کرم لایتناهی خداوند کریم ناامید باشد و یقیناً در این میان، اشتیاق غالب خداوند متوجه بازگشت خالصانه و دل انگیز جوانان و نوجوانانی است که دارای قلوبی رقیق تر و فضیلت پذیرترند!
صادقعلی رنجبر-عضو هیئت علمی دانشگاه
